یزد. [ ی َ ] (اِخ ) نام شهری واقع در میان اصفهان و شیراز و کرمان . (ناظم الاطباء). شهری است معروف از بناهای یزدگرد پادشاه عجم . (انجمن آرا) (آنندراج ). شهری است به مشرق اصفهان ، صنعت قالیبافی و بافندگی و شیرینی آن معروف است . قلعه ای دارد که ارتفاع دیوار آن
14 ذرع و قطر پایه های آن دو ذرع و نیم است و خندقی بوده که بعضی قسمتهای آن باقی مانده . یزد مرکز زرتشتیان است ، زیرا در حدود
2000 تن زردشتی در آن ساکن است و رسوم و آداب باستانی را حفظ کرده اند و در بین اهالی یزد نیز اخلاق قدیمی ایرانیان بیش از دیگر جاها محفوظ مانده است . لقب این شهر دارالعباد است و زندان سکندر نیز گفته اند. (از یادداشت مؤلف ). شهر یزد مرکز شهرستان یزد یکی از شهرهای تاریخی کشور در
310 هزارگزی جنوب خاوری اصفهان در مرکز کشور واقع و مشخصات و مختصات آن به شرح زیراست :
تاریخچه ٔ شهر: آنچه مسلم است قرنهای قبل از اسلام در اینجا شهری بوده و مشهور است که یزد اولیه در قسمت مهریزد (
35 هزارگزی جنوب شهر فعلی ) بوده و آثاری که از آنجابه دست آمده نشان می دهد که این شهر از شهرهای عصر قدیم و متعلق به زمانی بوده که مردم در گور مردگان خود وسایل جنگ می نهاده اند. اسم یزد قبلاً ایساتیس و پس از آن فرافیژ بوده و قریه ای به نام هرفته فعلاً باقی است که شاید همان فرافیژ باشد. بطورکلی شهر یزد خیلی قدیمی و جزء شهرهایی است که در زمان تسلط اسلام جزیه می داده و در نتیجه آیین زردشتی را حفظ کرده و بعداًبتدریج دین اسلام در آن نفوذ کرده است . یزد نزد زرتشتیان مقدس بوده و هم اکنون معبدی در آنجا وجود دارد که به نام هفت آتشکده معروف است . راجع به بنای شهر یزد بین مورخین اختلاف عقیده موجود است . عده ای برآنند که یزد به دست اسکندر مقدونی ساخته شده و به نام زندان اسکندر معروف بوده که خواجه حافظ شیرازی اشاره بدان کرده می گوید:
دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت
رخت بربندم و تا ملک سلیمان بروم .
و دلیل زندان بودن آن را این می دانند که اسکندر در آنجا برای حبس یکی از شاهزادگان ایران زندانی ساخت و پس از رفتن اسکندر آن زندان به تدریج مبدل به شهر یزد کنونی گردید. عده ای را عقیده بر این است که یزد به دست یزدگرد اول ساسانی ساخته شده و نامش نیزاز او گرفته شده است . در تاریخ پهلوی بنای شهر یزد را از اردشیر بابکان که شهر بابک یکی از توابع یزد نیز از ساختمان اوست می دانند.
مختصات جغرافیایی : طول
54 درجه و
25 دقیقه ٔ شرقی از نصف النهار گرینویچ ، عرض
31 درجه و
54 دقیقه و
30 ثانیه ، ارتفاع از سطح دریا
1222 گز. مسافت این شهر تا تهران
672 هزار گز و جاده ٔ آن در فصول سال قابل عبور است . راههای منشعبه :
1- یزد به اردکان
60 هزار گز
2- یزد به نائین
165 هزار گز
3- یزد به اصفهان
300 هزار گز
4- کاشان از راه اردستان
355 هزار گز
5- یزد به اردستان
250 هزار گز
6- یزد به کرمان
340 هزار گز
7- یزد به آباده
130 هزار گز
8- یزد به ابرقو
100 هزار گز
9- یزد به خور
120 هزار گز
10- یزد به طبس
270 هزار گز(از راه کویر)
ضمناً به واسطه ٔ کویر و مسطح بودن اراضی به کلیه ٔ مراکز بخش ها و دیه هادر فصل خشکی اتومبیل میتوان برد. شهر یزد در جلگه ٔ مسطح واقع است و از شمال و خاور به کویر مربوط می شود. هوای این شهر به واسطه ٔ مجاروت با کویر گرم است و بادهای گرمسیری نیز توأم با گرد و غبار در فصول معین هوا را تیره و تار می نماید و میزان باران سالیانه در حدود
80 الی
120 میلیمتر است . آب مصرفی و آشامیدنی شهر از آب انبارها و چاههای بسیار عمیق است . محصول عمده ٔ شهرستان غلات ، حبوب ، پسته ، بادام ، گردو، خشکبار، صیفی ، روناس و پنبه است . صادرات آن قالی ، پارچه های یزدی ، خشکبار، رنگ ، حنا و انغوزه به شهرستانها و کشورهای بیگانه و قالی به آمریکا و پارچه های یزد به کشور عراق و افغانستان است . شغل عمده ٔ اهالی کسب و زراعت و صنایع دستی محلی قالیبافی و پارچه های ابریشمی و گیوه چینی و عبا و شال بافی است . وضع بناهای شهر، قدیمی و کهنه است ولی در خیابان شاهپور ساختمانهای نوساز و تمیز ساخته شده و علاوه بر آن کوچه های قدیمی شهرسنگفرش و نظیف می باشد.
آثار تاریخی عمده ٔ آن عبارتند از: آثار زرتشتیان ، مسجد شاه ، مسجد چخماق ، مسجد جمعه ، بازار چهارسوق ، مدرسه ٔ شاه ابوالقاسم ، بقعه ٔ دوازده امام . خیابانهای مهم شهر عبارتند از: خیابان پهلوی ، خیابان کرمان ، خیابان شاه ، خیابان کارخانه ٔ اقبال .
فلکه های مهم شهر: فلکه ٔ پهلوی ، فلکه ٔباغ ملی و فلکه ٔ مارکار (دارای ساعتی است به نام ساعت مارکار). از میدانهای شهر: میدان یا چهار راه امیر چخماق و میدان شاه میباشد. کارخانه های مهم شهر عبارت است از:
1- کارخانه ٔ درخشان
2- کارخانه ٔ اقبال
3-کارخانه ٔ هراتی (که هرسه پارچه های پشمی و نخی می بافند).
4- کارخانه ٔ سعادت نساجان .
5- کارخانه ٔ ریسندگی آقا (تا این تاریخ از این دو کارخانه بهره داری نمی شود).
6- ریسندگی جنوب . ضمناً کارخانه ٔ کبریت سازی و صابون پزی و نوشابه سازی و کارگاههای دستی پارچه بافی و جوراب بافی و شالبافی و عبابافی و غیره در این شهر دایر و محصول آنها جزء صادرات داخل و خارج از کشور می باشد. جمعیت شهر در حدود شصت هزار تن است که از آن درحدود
418 تن زردشتی و
1904 تن کلیمی و
59 تن مسیحی و
2141 تن دارای مذاهب مختلفه می باشند
۞ . اهالی این شهر به علم و دانش راغبند ومخصوصاً زرتشتیان در ترویج فرهنگ و احداث مدارس سهم بسزایی دارند و تعداد دبیرستانها اعم از پسرانه و دخترانه
5 باب و دبستانهای دخترانه و پسرانه
25 باب است و یک دانشسرای پسرانه و دو کودکستان ملی و دولتی دارد و ضمناً آموزشگاههای شبانه نیز در محلات شهر دایر است . بیمارستانها و زایشگاههای آن هشت تاست . روزنامه های این شهر عبارتند از: صدای یزد، ناصر، طوفان یزد، شهپر یزد، اتحاد ایران که به تناوب منتشر میشوند.
ییلاقات : منطقه ییلاقی شهر یزد در قسمت کوهستانی بوده که اهم آنها عبارتند از: طرزجان ، ده بالا، منشاد، گاوافشار. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج
8)
: ای صبا با ساکنان شهریزد از ما بگو
کای سر حق ناشناسان گوی چوگان شما.
حافظ.
از فارس متاع برد تاجر
وز یزد قماش دیگر آورد.
نظام قاری .
هر متاعی ز معدنی خیزد
قصب از یزد زوده ز اسپاهان .
نظام قاری .