ریوند

در کتب طب سنتی با نامهای « ریوند » ، « ریوند چینی » یا « ریوند تاتار » نامبرده می شود . ساقه زیرزمینی گیاهی است از تیره هفت بند Polygonaceae جنس Rheum به فارسی گونه اهلی آن را « ریواس » و وحشی ان را « راوند » و در اصطلاح محلی بلوچستان به گونه ای از آن که در آن خطه می روید « راواش » و « قیل گوش » گویند . به عربی « ریباس » و « ریباج » و به هندی آن را « ریوند چینی » - « هدی ریوند چینی » می نامند . گیاه را به فرانسوی Rhubarbe و به انگلیسی Rhubarb و به لاتین Reubarbarum یا Rhabarbarum ( به معنای ریشه بربر ) نامیده می شود. اسامی فوق به انگلیسی و فرانسوی در عین حال به گیاه و به ساقه زیرزمینی یا بیخ گیاه گفته می شود. دارای گونه های مختلفی است که نام علمی آنها عبارتند از :

۱) Rheum palllmatum L. که به فرانسوی Rhubarbe palmee گفته می شود و ساقه زیرزمینی و بیخ آن همان ریوند چینی معروف است که بیش از سایر اعضای گیاه مستعمل در طب سنتی است . این گونه در چین در مناطق Kokonor و Szechwan میروید . به هندی روند چینی نامیده می شود.

۲) Rheum officinale Baillon که به فرانسوی Rhubarbe officinale گویند . ساقه زیر زمینی این گونه نیز در طب سنتی مستعمل است وبه عنوان مسهل مصرف می شود. ولی از نظر خواص و مصرف در درجه بعد از گونه قبلی قرار دارد. این گونه نیزدرچین درمنطقه Szechwan می روید و ساقه زیر زمینی آن را نی رویند چینی میگویند.

۳) Rheum emodi Wall که در هندوستان می روید از نظر دارویی دردامپزشکی مصرف دارد و به ریوند هندی معروف است. و Rheum rhaponticum L . که به فرانسوی Rhubarbe anglais گفته میشود نیز مصرف دامپزشکی دارد.

۴) گونه های زینتی و غیر دارویی که دمبرگهای ضخیم و دارز و قرمز رنگ آنها به مصرف غذایی و تهیه شربت و خورش می رسد به فارسی به طور کلی ریواس گفته می شود نام علمی این گونه هاRheu undulatum L. و به فرانسوی Rhubarbe ondulee گفته می شود و Rheum compactum L که به فرانسوی Rheum Ribes L. است که در کوهستانهای ایران از جمله در دره توچال ، شرستانک ، کرج ، حصاربند ، کوهای اراک ، اشتران کوه ، گنج نامه ، کردستان ، تفرش ، خراسان ، ازربایجان بن خوی و تبریز ، افشار ، دشت ارژن فراس ، راجرد قم و بلوچستان به طور خودرو می روید. سه گونه اخیر در ایران کاشته می شوند و به عنوان سبزی به نام ریواس برای استفاده از برگهای گوشی آن در بازار عرضه می شود.

● مشخصات

ریواس یا راوند گیاهی است چند ساله دارای ساقه ای بلند تا یک متر و بیشتر ، ساقه زیرزمینی متورم و ضخیمی دارد . برگهای آن بزرگ ، پهن ، پنجه ای ، کناره آنها دندانه دار است و به صورت مجتمع در قسمت قاعده گیاه قرار دارند ، دمبرگها دراز و گوشتی و قرمز ارغوانی هستند. ساقه های مولد گل از درون انبوه برگها خارج شده و به ۳ – ۲ متر ممکن است برسند در قسمت فوقانی محور این ساقه ها گلهای خوشه ای به رنگ سبز مایل به زرد و مایل به قرمز ظاهر می شود .

تکثیر ریواس و ریوند از طریق کشت بذر ولی معمولا با کشت سوش گیاه در خزانه وانتقال هب مزرعه انجام می گیرد و چون قوه نامیه بذر کمتر از سه سال است ، اگر تکثیر با بذر آن جام می شود باید دقت شود ، بذر تازه بادش. ریوند گیاه کوهستانهای سرد است ولی در دوره رویش احتیاج به آفتاب دارد ، بنابر این باید در نقاط افتاب گیر کاشته شود. دوران رویش بسته به شرایط اقلیمی ۵ – ۴ ماه است یعنی از اواسط بهار تا اوایل زمستان ولی برای رشد کافی ساقه های زیرزمینی به سرمای زمستان احتیاج دارند . معمولا در خاک مرغوب و زراعت خوب از هر گیاه ۸ – ۶ کیلو گرم ساقه زیر زمینی ضخیم برای مصارف دارویی می توان تهیه کرد . گیاه در دوران رویش احتیاج به اب فراوان دارد.

● مشخصات انواع ریوند در بازار

۱) ریوند چینی به شکل قطعاتی است مدور به رنگ زرد چرک و خیلی سخت . طعم آن تلخ و زیر دندان به شدت صدا می کند (صدای خرد شدن بلورهای اکسالات اهک است) رنگ گرد آن پس از کوبیدن ریوند ، نارنجی و معمولا در یک طرف هر قطعه ریوند سوراخی است که محل آویزان کردن آن در موقع خشک کردن بوده است.

۲) روند مسکو که در حقیقت آن هم ریوند چینی و نوع مرغوب آن است ولی چون از تاتار ستان به سیبری و از آنجا به بازار ایران می اید ، آن را ریوند مسکو نامند و به شکل قطعات نامنظم به رنگ زرد تیره است اگر شکسته شود مقطع آن ماند مرمر سفید و زرد ، بوی آن تهوع آور و طعم آن تلخ و قابض و بزاق را مانند زعفران رنگین می کند. این نوع را ریوند تاتار نیز می گویند که همان Rheumm palmatum چین است که شرح آن در ابتدای این قسمت امده است. در موقع خرید ریوند باید دقت شود که حتی الامکان ریوند سالم و کرم نخورده باشد ، زیرا اغلب در اثر کهنگی زیاد کرم می گذارد و آن را سوراخ میکند و فروشندگان از گرد ریوند و آب ، خمیری درست کرده و سوراخها را با خمیر پرمی کنند .

از نظرترکیبات شیمیایی در ریوند چینی به طور کلی یک ماده تلخ به نام راپونتی سین ، یک ماده رنگی به نام رئین ، آهک و پاس و اکسالیک اسید و مالیک اسید ، سولفوریک اسید کریزوفانیک اسید وسرانننجام صممغ ، نشاسته ، تانن و اسانس یافت می شود. اسید اکسالیک در ریوند به شکل بلورهای اکسالات اهک در امده و بلورهای ان زیر دندان صدا میکند .

در گزارش تجزیه دیگری چنین امده است : ریوند چینی مواد زیر یافت می شود: کریزوفانول ، الوئه امودین ، امودین و مونو اتیل اتر ، گلو کو گالین ، کانچین ، ورئین ، امودین ، راپونتی سین ، تترارین ، تری تیس پورین و همچنین ماده راباربرون که احتمالا این ماده همان الوئه امودین است .

● خواص – کاربرد

در چین مرسوم است که ریوند را از ریشه گیاه چند ساله ( ۷ – ۶ ساله ) گرفته دراولایل پاییز از زمین خارج میکنند . { هوپر } میگوید از گیاهان ۷ – ۶ ساله ولی { ویلسن } معتقداست از گیاه ده ساله گرفته شود . این دارو تلخ و خنک کننده استو برای معالجه ناراحتی های معده ، یبوست ، دندان درد ، سردرد ، استسقا ، یرقان و خون ریزیهای داخلی تجویز می شود. توصیه این است که زنان باردار و مادرانی که نوزاد دارندو شیر می دهند نباید بخورند.

داروی ملین ، خونساز ، تونیک و مقوی معده وقابض است و بویژه برای معالجه ناراحتی های ناشی از هجوم الدم در ناحیه لگن زنان ، مانند احساس درد در موقع هم بستری و ترشح ادرار بادرد و قطع تبهای بچه ها و تب مالاریا مفیداست .

گرد ریوند مخلوط با سرکه برای پراکنده کردن و کاهش درد که در اثر ضربه و یا افتادن ، در عضوی ایجاد شده مفیداست. و اگر با برنج تخمیر شده خورده شود ، برای ناراحتی های تنفسی که در اثر حرارت و رطوبت پیدا شده نافع است. توصیه این است که اشخاص مبتلا به بواسیراز خوردن ریوند اجتناب کنند.

از نظر حکمای طب سنتی ایرانی ریوند یا بیخ گیاه از نظر طبیعت کمی گرم و خشک است و در عین حال رطوبت دارد به همین دلیل زود کرم میگذارد . از گرد زرد رنگ ریوند که تلخ است به عنوان اشتها اور و مسهل استفاده می شود.

( بنابر مقدار مصرف ) اگر گرد ریوند را حرارت دهند ، خاصیت مسهلی آن تقریبا از دست میرود ولی سایر خواص آن مانندتقویت معده باقی می ماند.به این دلیل است که گرد آن را در مواردی که نظر خاصیت مسهلی آن است به صورت گرد مخلوط با سایر گردها می خورند . گرد ریوند اگر به مقدار۴ – ۴/۰ گرم خورده شود در عین حال که مسهل است ، ایجاد قولنج نکرده و معده و امعا را خسته نمی کند در صورتی که سایر مسهل ها معمولا اشتها را کم کرده و ابجاد ضعف می نمایند ولی ریوند معده را تقویت کرده به هیجان بدن می افزاید . ریوند ممعمولا در سوء هضم هایی که بدون تب باشد و با تلخی دهان و احساس درد خففی در قسمت فوقانی معده وبا یبوست طبع تولم باشد و همچنین درسوء هضم هایی که سبب آن عتدم حرکت و نشستن در یک محل باشد و سو ء هاضمه پیران و سو ء هضمهایی که در زنان عصبانی و اشخاص مبتلا به مالیخولیا و جود دارد ، بسیار موثر است.

ریوند را در موارد اسهالهای صفراوی نیز تجویز می نمایند و همچنین در اسهال خونی وبایی بخصوص در ابتدای شروع بیماری که هننوز مدفوع چندان خون آلوده نشده موثر و مفید است. به طور کلی ریوند به عنوان مسهل اخلاط غلیظه و رقیقه و مدر مصرف میشود. گرفتگی های کبد و طحال و روده ها را باز می کند و رفع برودت معده و کبدو سرفه مزمن و تنگی نفس و سل و زخم روده و انواع استسقا و یرقان و رفع اسهال خونی و اسهال معمولی و پاک کردن روده ها مفیداست. اگز از گرد ریوند با لعال به دانه ، حب درست شود وزیر زبان نگهدارند و آب آن را فرو برند برای سرف کهنه سرد و مرطوب و تنگی نفس سرد و مرطوب نافع است و اگر با گرد ریوند و هلیله کابلی و غاریقون و صبر زرد حب سازند و بخورند برای پاک کردن دماغ و انواع سر دردهای سر د و صفراوی و فلج و سرگیجه و وحشت و مالیخولیاو جنون مفیداست. گر ریوند اگر ۵۰ – ۳۰سانتی گرم با هر غذا بخورند مانند داروهای مقوی اثر میکند .

بعضی از اطبا تنها جویدن آن را در دهان و فرو بردن آب آن را خیلی موثر میدانند.

ریوند با آب آهکدار و مواد قی اور و دم کرده ها ی قابض و اسیدهای غلیظ و سوبلیمه و سولفات آهن و روی ناسازگار است و از استفاده آنها با هم باید پرهیز کرد .

●تهیه گرد ریوند طب کدکس : ریوند چینی را به مقدار مورد نظرگرفته نیم کوب کرده و درگرمخانه با حرارت ۴۰ درجه سانتی گراد می خشکانند و نرم می کوبند و از الک مویین ابریشمی نمره ۱۲۰ می گذرانند و نخاله چوبی که باقی می ماندرادور می ریزند که تقریبا ۹۰ درصد باقی می ماند از این گرد به عنوان مقی ۵ - ۱ دسی گرم و به عنوان مسهل از ۴ – ۴/۰ گرم می توان مصرف کرد.

●تهیه گرد مرکب ریوند : گرد ریوند ۲۵ واحد ، منیزی مکلس ۷۵ واحد و زنجبیل ۱۲ واحد . آنها را نرم کوبیده و مخلوط نمایند و از ۱۰ – ۲ گرم از این گرد میل کنند، مسهل خوبی است.

حب صابونی ریوند: گرد ریوند ۲۵ دسی گرم ، صابون طبی ۶ دسی گرم ، با مقدار افی شربت ساده مخلوط کنندو ده حب بسازند و از ۵ – ۱ حب برای مسهل و تقویت معده بخورند .

●شربت ریوند : ریوند ۱۰۰ واحد ، اب ۵۰۰ واحد و قند ۱۰۰۰ واحد . ریوند را نیم کب کرده مدت ۱۲ ساعت در آب می خیسانند و با فشار از پارچه ای گذرانیده با کاغذ صاف می کنند و صاف شده را با قند حل کنند و هر بار ۳۲ – ۱۶ گرم از این شربت بنوشند.

●شربت مرکب ریوند : ریشه خشک کاسنی ۲۰۰ گرم ، برگ خشک کاسنی ۳۰۰ گرم ، برگ شاهتره ۱۰۰ گرک ، برگ سرخس نر ۱۰۰ گرم ، میوه کاکنج ۵۰ گرم ، دارچینی ۲۰ گرم ، صندل سفید ۲۰ گرم ، قند ۳۰۰۰ گرم و آب مقطر به اندازه کافی ، ریوند و دارچین و صندل را نرم بکوبند و ۱۰۰ گرم آب با حرارت ۸۰ درجه سانتی گراد روی آنها ریخته مدت ۶ ساعت بگذارند دم بکشد و با فشار از پارچه گذرانیده با کاغذ صاف کنند و در مقابل هر ده واحد از این مایع صاف شده ۱۸ واحد قند در حالت سردی حل کنند و از طرف دیگر سایر مواد را نرم کوبیده و در۵۰۰۰ گرم آب جوش مخلوط کنند و بگذارند ۱۲ ساعت دم بکشد و با فشار از پارچه گذرانیده یا با کاغذ سافی صاف نموده و آن را با باقی مانده قند ، شربت سازند . و هنگام قوام ، شربت اول را داخل نمایند . این شربت را که شربت مرکب ریوند و کاسنی نیز می نامد برای مسهل اطفال خیلی مفید است . و در هر باریک قاشق چای خوری ۳ – ۲ بار در روز مصرف می شود. برای بزرگ سالان ۴۰ – ۱۰ گرم آن مصرف می شود.

●قرص ریوند : ۳۲ گرم گرد نرم ریوند را با ۳۴۵ گرم قند نرم کوبیده با مقدار کافی از یک لعاب به دانه قرصهای ۶ دسی گرم بسازند. مقدار خوراک از ۶ – ۵ عدد قرص است.

تهیه جوشانده برای دیسانتری وبایی : ریوند نیم کوب ۴ گرم ، تارتر ۳۰ گرم جو ۶۰ گرم ، آب ۲۵۰۰ گرم را مخلوط کرده بجوشانندتا ۲۰۰۰ گرم باقی بماندو صاف کنندوبرای رفع اسهال خونی وبایی فنجان میل کنند.

●عصاره ریندطبق کدکس : ریوند چینی نیم کوب ۱ واحد و آب مقطر ۸ واحد ، ریوند را در ۵ واحد آب به مدت ۱۲ ساعت بخیسانند و آن را با فشار صاف کنند و دو قسمت صاف شده را مخلوط کرده و بگذراند ته نشین شود و صاف روی آن را برداشته در حمام ماریه به غلظت عصاره نرم قوام آورند. مقدار مصرف این عصاره برای تقویت معده ۵۰ سانتی گرم تا یک دسی گرم و برای مسهل از ۲ دسی گرم تا یک گرم است. آفتاب