آهن

آهن ، عنصر شیمیایی است که در جدول تناوبی با نشان Fe و عدد اتمی 26 وجود دارد. آهن فلزی است که در گروه 8 و دوره 4 جدول تناوبی قرار دارد.
تاریخچـــــه
اولین نشانه‌های استفاده از آهن به زمان سومریان و مصریان بر می‌گردد که تقریبا" 4000 سال قبل از میلاد با آهن کشف شده از شهاب سنگها اقلام کوچکی مثل سر نیزه و زیور آلات می‌ساختند. از 2000 تا 3000 سال قبل از میلاد ، تعداد فزاینده ای از اشیاء ساخته شده با آهن مذاب ( فقدان نیکل ، این محصولات را از آهن شهاب سنگی متمایز می‌کند ) در بین‌النهرین ، آسیای صغیر و مصر به چشم می‌خورد؛ اما ظاهرا" تنها در تشریفات از آهن استفاده می‌شد و آهن فلزی گرانبها حتی باارزش‌تر از طلا به‌حساب می‌آمد.

بر اساس تعدادی از منابع آهن ، بعنوان یک محصول جانبی از تصفیه مس تولید می‌شد - مثل آهن اسفنجی – و بوسیله متالوژی آن زمان قابل تولید مجدد نبوده است. از 1600 تا 1200 قبل از میلاد در خاورمیانه بطور روز افزون از آین فلز استفاده می‌شد، اما جایگزین کابرد برنز در آن زمان نشد.


تبر آهنی متعلق به عصر آهن سوئد در گاتلند سوئد یافت شده است. از قرن 10 تا 12 در خاورمیانه یک جابجایی سریع در تبدیل ابزار و سلاحهای برنزی به آهنی صورت گرفت. عامل مهم در این جابجائی ، آغاز ناگهانی تکنولوژیهای پیشرفته کار با آهن نبود، بلکه عامل اصلی ، مختل شدن تامین قلع بود. این دوره جابجایی که در زمانهای مختلف و در نقاط مختلفی از جهان رخ داد، دوره ای از تمدن به نام عصر آهن را بوجود آورد.

همزمان با جایگزینی آهن به جای برنز ، فرآیند کربوریزاسیون کشف شد که بوسیله آن به آهن موجود در آن زمان ، کربن اضافه می‌کردند. آهن را بصورت اسفنجی که مخلوطی از آهن و سرباره به همراه مقداری کربن یا کاربید است، بازیافت کردند. سپس سرباره آنرا با چکش‌کاری جدا نموده وم حتوی کربن را اکسیده می‌کردند تا بدین طریق آهن نرم تولید کنند.

مردم خاور میانه دریافتند که با حرارت دادن طولانی مدت آهن نرم در لایه ای از ذغال و آب دادن آن در آب یا روغن می‌توان محصولی بسیار محکم‌تر بدست آورد. محصول حاصله که دارای سطح فولادی است، از برنزی که قبلا" کاربرد داشت محکمتر و مقاوم‌تر بود. در چین نیز اولین بار از آهن شهاب سنگی استفاده شد و اولین شواهد باستان شناسی برای اقلام ساخته شده با آهن نرم در شمال شرقی نزدیک Xinjiang مربوط به قرن 8 قبل از میلاد بدست آمده است. این وسایل از آهن نرم و با همان روش خاورمیانه و اروپا ساخته شده بودند و گمان می‌رفت که برای مردم غیر چینی هم ارسال می‌کردند.

در سالهای آخر پادشاهی سلسله ژو ( حدود 550 قبل از میلاد) به سبب پیشرفت زیاد تکنولوژی کوره ، قابلیت تولید آهن جدیدی بوجود آمد. ساخت کوره‌های بلندی که توانایی حرارتهای بالای k 1300 را داشت، موجب تولید آهن خام یا چدن توسط چینِی‌ها شد. اگر سنگ معدن آهن را با کربن k 1470-1420 حرارت دهیم، مایع مذابی بدست می‌آید که آلیاژی با 5/96% آهن و 5/53% کربن است. این محصول محکم را می‌توان به شکلهای ریز و ظریفی در آورد. اما برای استفاده ، بسیار شکننده می‌باشند، مگر آنکه بیشتر کربن آنرا از بین ببرند.

از زمان سلسله ژو به بعد اکثر تولیدات آهن در چین به شکل چدن است. با این همه آهن بعنوان یک محصول عادی که برای صدها سال مورد استفاده کشاورزان قرار گرفته است، باقی ماند و تا زمان سلسله شین ( حدود 221 قبل از میلاد ) عظمت چین را واقعا" تحت تاثیر قرار نداد.

توسعه چدن در اروپا عقب افتاد، چون کوره‌های ذوب در اروپا فقط توانایی k 1000 را داشت. در بخش زیادی از قرون وسطی در اروپای غربی آهن را همچنان با روش تبدیل آهن اسفنجی به آهن نرم بدست می‌آوردند. تعدادی از قالب‌گیریهای آهن در اروپا بین سالهای 1150 و 1350 بعد از میلاد در دو منطقه در سوئد به نامهای Lapphyttan و Vinarhyttan انجام شد.

دانشمندان می‌پندارند شاید این روش بعد از این دو مکان تا مغولستان آن سوی روسیه ادامه یافته باشد، اما دلیل محکمی برای اثبات این فرضیه وجود ندارد. تا اواخر قرن نوزدهم در هر رویدادی یک بازار برای کالاهای چدنی بوجود آمد، مانند درخواست برای گلوله‌های توپ چدنی.

در آغاز برای ذوب آهن از زغال چوب هم بعنوان منبع حرارتی و هم عامل کاهنده استفاده می‌شد. در قرن 18 در انگلستان تامین کنندگان چوب کم شدند و از زغال سنگ که یک سوخت فسیلی است، بعنوان منبع جانشین استفاده شد. این نوآوری بوسیلـــه Abraham Darby انرژی لازم برای انقلاب صنعتی را تامین نمود.
پیدایـــــــش
آهن یکی از رایج‌ترین عناصر زمین است که تقریبا" 5% پوسته زمین را تشکیل می‌دهد.
آهن از سنگ معدن هماتیت که عمدتا" Fe2O3 می‌باشد، استخراج می‌گردد. این فلز را بوسیله روش کاهش با کربن که عنصری واکنش‌‌پذیرتر است جدا می‌کنند. این عمل در کوره بلند در دمای تقریبا" 2000 درجه سانتی‌گراد انجام می‌پذیرد.

در سال 2000 ، تقریبا" 1100 میلیون تن سنگ معدن آهن با رشد ارزش تجاری تقریبا" 25 میلیارد دلار آمریکا استخراج شد. درحالیکه استخراج سنگ معدن آهن در 48 کشور صورت می‌گیرد، چین ، برزیل ، استرالیا ، روسیه و هند با تولید 70% سنگ آهن جهان پنج کشور بزرگ تولید کنندگان آن به‌حساب می‌آیند. برای تولید تقریبا" 572 میلیون تن آهن خام 1100 میلیون تن سنگ آهن مورد نیاز است.
خصوصیات قابل توجه
جرم یک اتم معمولی آهن 56 برابر جرم یک اتم معمولی هیدروژن می‌باشد. عقیده بر این است که آهن ، دهمین عنصر فراوان در جهان است. Fe مخفف واژه لاتین ferrum برای آهن می‌باشد. این فلز ، از سنگ معدن آهن استخراج می‌شود و به‌ندرت به حالت آزاد (عنصری) یافت می‌گردد.

برای تهیه آهن عنصری ، باید ناخالصیهای آن با روش کاهش شیمیایی از بین برود. آهن برای تولید فولاد بکار می‌رود که عنصر نیست، بلکه یک آلیاژ و مخلوطی است از فلزات متفاوت ( و تعدادی غیر فلز بخصوص کربن ). هسته اتمهای آهن دارای بیشترین نیروی همگیر در هر نوکلئون هستند بنابراین آهن با روش همجوشی ، سنگین‌ترین و با روش شکافت اتمی ، سبکترین عنصری است که بصورت گرمازایی تولید می‌شود.

وقتی یک ستاره که دارای جرم کافی می‌باشد چنین کاری انجام دهد، دیگر قادر به تولید انرژی در هسته‌اش نبوده و یک ابر اختر پدید می‌آید. آهن رایج‌ترین فلز در جهان به حساب می‌آید. الگوهای جهان شناختی با یک جهان باز پیش‌بینی زمانی را می‌کند که در نتیجه واکنشهای همجوشی و شکافت هسته ، همه چیز به آهن تبدیل خواهد شد!
کاربردهــــــــــا
کاربرد آهن از تمامی فلزات بیشتر است و 95 درصد فلزات تولید شده در سراسر جهان را تشکیل می‌دهد. قیمت ارزان و مقاومت بالای ترکیب آن استفاده از آنرا بخصوص در اتومبیلها ، بدنه کشتی‌های بزرگ و ساختمانها اجتناب ناپذیر می‌کند. فولاد معروف‌ترین آلیاژ آهن است و تعدادی از گونه‌های آهن به شرح زیر می‌باشد:

• آهن خام که دارای 5%-4% کربن و مقادیر متفاوتی ناخالصی از قبیل گوگرد ، سیلیکون و فسفر است و اهمیت آن فقط به این علت است که در مرحله میانی مسیر سنگ آهن تا چدن و فولاد قرار دارد.
• چدن ، شامل 5/3%-2% کربن و مقدار کمی منگنز می‌باشد. ناخالصی‌های موجود در آهن خام مثل گوگرد و فسفر که خصوصیات آنرا تحت تاثیر منفی قرار می‌دهد، در چدن تا حد قابل قبولی کاهش می‌یابند. نقطه ذوب چدن بین k 1470-1420 می‌باشد که از هر دو ترکیب اصلی آن کمتر است و آنرا به اولین محصول ذوب شده پس از گرم شدن همزمان کربن و آهن تبدیل می‌کند. چدن بسیار محکم ، سخت و شکننده می‌باشد. چدن مورد استفاده حتی چدن گرمای سفید موجب شکستن اجسام می‌شود.
• فولاد کربن شامل 5/1% - 5/0% کربن و مقادیر کم منگنز ، گوگرد ، فسفر و سیلیکون است.
• آهن ورزیده ( آهن نرم) دارای کمتر از 5/0% کربن می‌باشد و محصولی محکم و چکش‌خوار است، اما به اندازه آهن خام گدازپذیر نیست. حاوی مقادیر بسیار کمی کربن است ( چند دهم درصد). اگر یک لبه آن تیز شود، به‌سرعت تیزی خود را از دست می‌دهد.
• فولادهای آلیاژ حاوی مقادیر متفاوتی کربن بعلاوه فلزات دیگر مانند کروم ، وانادیم ، مولیبدن ، نیکل ، تنگستن و ... می‌باشد.
• اکسیدهای آهن برای ساخت ذخیره مغناطیسی در کامپیوتر مورد استفاده قرار می‌گیرند. آنها اغلب با ترکیبات دیگری مخلوط شده و خصوصیات مغناطیسی خود را بصورت محلول هم حفظ می‌کنند.
ترکیبات
معمولترین حالات اکسیداسیون آهن عبارتند از:

• حالت فروس 2+Fe
• حالت فریک 3+Fe
• حالت فریل 4+Fe که با تعدادی آنزیم ( مثلا" پیروکسیدازها ) پایدار شده است.
• آهن ( VI) هم معروف است (اگرچه کمیاب می‌باشد). درصورتیکه به شکل فرات پتاسیم باشد، ( K2FeO ) یک اکسید کننده انتخابی برای الکلهای نوع اول می‌باشد. این ماده جامد فقط در شرائط خلاء و ارغوانی تیره پایدار است، هم به صورت محلول سوزآور و هم بصورت یک ماده جامد.
• کاربید آهن Fe3C به نام سمنتیت معروف است.
بیولـــــــوژی
آهن ، اتم اصلی مولکول هِم ( بخشی از گلبول قرمز) و بنابراین جزء ضروری تمامی هموپروتئین‌ها محسوب می‌شود. به همین علت ، وجود این عنصر در حیوانات حیاتی می‌باشد. همچنین آهن غیر آلی در زنجیره‌های آهن – گوگرد بسیاری از آنزیمها یافت می‌شود. باکتریها اغلب از آهن استفاده می‌کنند. وقتی بدن در حال مبارزه با یک عفونت باکتریایی است، برای عدم دستیابی باکتری به آهن ، این عنصر را پنهان می‌کند.
ایزوتوپها
آهن بطور طبیعی دارای چهار ایزوتوپ پایدار Fe-54 , Fe56 , Fe-57 , Fe-58 می‌باشد. فراوانی نسبی ایزوتوپهای آهن در طبیعت تقریبا" Fe-54 8/5% ، Fe-56 7/91%، Fe-57 2/2% و Fe-58 3/0% است.Fe-60 که نوکلید پرتوزای غیر فعال است، دارای نیمه عمر 5,1 (Myr) می‌باشد. بیشتر تلاش گذشته برای اندازه گیری ترکیبات ایزوتوپی آهن به‌علت فرآیندهایی که توام با نوکلئوسنتز ( مانند مطالعات شهاب سنگها ) و شکل‌گیری کانی‌ها هستند، حول محور تعیین انواع مختلف Fe-60 صورت گرفته است.

در وهله‌های مختلف ، شهاب سنگهای Semarkona و Chervony Kut می‌توان بین تمرکز Ni-nickel|60 ( محصول اخترچه Fe-60 ) و فراوانی ایزوتوپهای پایدار آهن ارتباطی یافت که دلیلی برای وجود آهن 60 در زمان شکل‌گیری منظومه شمسی می‌باشد. احتمالا" انرژی آزاد شده توسط فروپاشی آهن 60 به همراه انرژی رها شده بر اثر فروپاشی نوکلئید پرتوزای Al-26 ، در ذوب مجدد و تفکیک اخترچه‌های بعد از شکل‌گیری آنها 4,6 میلیارد سال پیش تاثیر داشته است. فراوانی Ni-60 موجود در مواد فرازمینی نیز ممکن است آگاهی بیشتری در مورد منشاء منظومه شمسی و تاریخ ابتدایی آن ارائه نماید.

در بین ایزوتوپهای پایدار فقط آهن 57 دارای اسپین اتمی است،(2/1-). به همین خاطر آهن 57 در شیمی و بیوشیمی بعنوان یک ایزوتوپ اسپینی دارای کاربرد است.
هشدارهـــــــــا
مصرف بیش از حد آهن خوراکی ایجاد مسمومیت می‌کند، چون مقدار زیاد آهن فروس با پروکسیدهای بدن واکنش کرده ، تولید بنیانهای آزاد می‌کند. وقتی مقدار آهن در بدن طبیعی است، مکانیسمهای ضد اکسیداسیون خود بدن قادر به کنترل این فرآیند می‌باشد. اگر مقدار آهن بیش از نرمال باشد، مقادیر غیرقابل کنترل بنیانهای آزاد بوجود می‌آید.

مقدار کشنده آهن برای یک کودک 2 ساله تقریبا" 3 گرم بوده و یک گرم آن مسمومیت جدی در پی خواهد داشت. گزارشهایی مبنی بر مسمومیت کودکان در اثر مصرف 10 تا 50 عدد قرص سولفات آهن در کوتاه مدت وجود دارد.مصرف بیش از حد آهن بر اثر خوردن غیر عمدی داروها عامل جدی مرگ و میر در کودکان است. افزایش غیرقابل کنترل آهن در بدن ، موجب بروز بیماری به نام hemochromatosis می‌گردد. آهن اضافی در کبد جمع شده ، موجب بیماری آهن زدگی siderosis و آسیبهای عضوی می‌شود. به همین دلیل افرادیکه کمبود آهن ندارند، نباید مکملهای آهن مصرف کنند.
به گزارش پردازش، در دوره هخامنشی تمدن ایران به بالاترین درجه اعتلای خود رسید. در این دوره از آهن برای تولید فولاد و برای ساخت جنگ‌افزار، ساخت پل و استحکام ساختمان‌های تخت جمشید، استفاده می‌شده است و از آن دوره به بعد رشد آن فناوری‌ها متوقف شد و حتی از بین رفت. در دوران باستان، کانسنگ‌های آهن هم برای ساختن اجاق‌های اولیه و تزئین ساختمان‌ها و نیز تولید آهن اسفنجی به کار می‌رفته است.
کاربرد گل اخرا (نرمه هماتیت و هیدرواکسید آهن قرمز رنگ) به عنوان پوشش و رنگ‌آمیزی ساختمان‌ها از دو هزار سال پیش از میلاد در ایران باستان و هم‌اکنون نیز در بعضی مناطق ایران (ابیانه و...) به کار می‌رود. دستیابی به سنگ‌های آهن غنی از مس از جمله در شاه‌بلاغ در جنوب زنجان، ماسوله در گیلان و گل‌گهر در نزدیکی نی‌ریز در دوران باستان شناخته و استفاده می‌شده است.
ماسوله مهد سنگ‌آهن‌
دمرگان در کتاب تمدن‌های اولیه از صادرات سنگ‌آهن گیلان (ماسوله) و مازندران و غرب دریاچه ارومیه نام برده است. اوله ریوس می‌نویسد که بهترین سنگ‌آهن ایران از ماسوله تامین می‌شده است. بشر اولیه، اولین بار آهن را به صورت آلیاژ و از طریق شهاب سنگ‌های آسمانی می‌شناخت و آن را در دسترس داشت و از آنها زینت‌آلات و مصالح و ابزار‌هایی تولید می‌کرده است.
این ادعا براساس تجزیه شیمیایی مصالح آهنی مکشوفه به دست آمده است. قدیمی‌ترین آثار آهن، تیر آهنی متعلق به 3000 سال پیش از میلاد در شهر اور در جنوب بین‌النهرین و ابزار‌های آهنی متعلق به 2700 سال پیش از میلاد در هرم خئوپس به دست آمد است. دوره آهن در ایران نخست در ابرقو تا جیرفت در امتداد استان‌های فارس و کرمان شروع شده است.
ساخت زینت‌آلات 2700 سال‌
قبل ا‌ز میلاد
آثار باستانی کشف شده در اقصا نقاط ایران نشان‌دهنده سیر تکامل تجهیزات لازم برای آماده‌سازی و تولید فلزات فوق‌الذکر از جمله آهن از راه فرآیند‌های احیا، آهنگری، عملیات حرارتی و پوشش کاری مصالح بوده است.
از آهن در ایران اولین بار در 2700 سال پیش از میلاد برای ساختن زینت‌آلات استفاده می‌شده است. در کاوش‌های لرستان اشیای آهنی از جمله دستبند، پنجه بوکس، شمشیر و تبر متعلق به 2000 سال پیش از میلاد و دهنه اسب و گرز متعلق به 1000 سال پیش از میلاد و در تپه سیلک نیز اشیای آهنی متعلق به 1400 سال پیش از میلاد و در تپه سیلک و حسنلو، چنگال‌های فولادی با قدمت 700 تا 800 سال پیش از میلاد و بست، میخ، تسمه متعلق به 300 تا 700 سال پیش از میلاد در دوره هخامنشیان در تخت جمشید و پاسارگاد یافت شده است. توده‌ای از سرباره کوره ذوب آهن در هنشک در نزدیکی ده بید (پاسارگاد) نیز کشف شده است.
در مجاورت اغلب معادن سنگ فلزات، پسماند‌های ذوب اولیه کانسنگ‌ها و روباره‌ها وجود داشته و دارد. نشانه‌هایی از استخراج کانسنگ فلزات و کوره‌های ذوب از جمله برای تولید آهن و نیز سرباره، روباره و پسماند‌های آنها در مناطق، مرکزی و شمالی ایران نیز به دست آمده و در دسترس است.
فناوری تولید آهن اسفنجی در این منطقه کاملا شناخته شده بوده است زیرا قابلیت احیای اکسید‌های آهن (هماتیت و مگنتیت) تقریبا مشابه مس است و در دوران باستان فناوری تولید مس از اکسید‌های آن شناخته شده بوده و آهن در دوران باستان به عنوان یک محصول جنبی در فرآیند‌های تولید مس و سرب به دست می‌آمده است.
آهن اسفنجی ماده اولیه‌
ذوب هماتیت و مگنتیت و نیز آهن به علت نیاز به دمای بیش از 1536 درجه سانتیگراد در دوران باستان برای بشر آن دوران، امکان‌پذیر نبوده اما احیای سنگ‌های آهن در شرایط مناسب در کوره‌های مس و سرب ممکن بوده است. در گذشته سنگ‌آهن به عنوان جزیی از بار کوره‌های تولید مس مصرف می‌شده است.
براساس تحقیقات و نظریه ورتایم، هرگاه دمای کار کوره‌های تولید مس به 1200 درجه سانتیگراد برسد اکسید‌های آهن موجود در بار کوره می‌توانست احیا و آهن اسفنجی تولید شود. به همین منوال، در فرآیند‌های تولید سرب، تولید آهن از سنگ‌های آن امکان‌پذیر بوده است. احیای اکسید‌های آهن در دمایی به مراتب کمتر از دمای پیش‌بینی شده توسط اشمیت ورتایم حتی در دمای کمتر از 800 درجه سانتیگراد نیز ممکن است.
سنگ‌های آهن هماتیت و مگنتیت، در صورت تماس با کربن یا اکسید کربن در دمای حدود 800 درجه سانتیگراد با سرعت نسبتا زیاد، احیا و آهن فلزی تولید می‌شود.
آهن اسفنجی قرن‌ها به عنوان تنها ماده اولیه مصالح آهنی به کار رفته است. این محصول گرچه حاوی مقداری کربن نیز بوده اما قابلیت چکش‌خواری کافی داشته و برای ساخت اسلحه و ابزار مورد لزوم بشر اولیه استفاده می‌شده است.
تکامل کوره‌های ذوب و تولید
پس از دوران تولید آهن اسفنجی در اثر احیای سنگ‌های آهن مورد استفاده در اجاق‌ها، ساده‌ترین نوع کوره‌های آهن‌سازی در ایران و جهان، گودال‌های حفر شده در زمین به قطر و ارتفاعی حدود یک متر بودند. دیواره داخلی این کوره‌ها با ضخامتی حدود 16 سانتیمتر از گل رس و آستربندی می‌شدند. در این نوع کوره‌ها نخست چوب را آتش می‌زدند و سپس چند کیلویی سنگ‌آهن را در آن بار می‌کردند و هوا به وسیله لوله‌هایی در آنها دمیده می‌شد.
این کوره‌های گودال مانند در کشورهای هلند، بلژیک، لوکزامبورگ، سوییس و نواحی مختلف آلمان کشف شده‌اند. هوای دم در این نوع کوره‌ها نخست از طریق نی یا فوتک و به وسیله دهان تزریق می‌شده است. با پیشرفت تجارب بشر هوای دم به جای نی و فوتک توسط دم‌های دستی تامین می‌شده است. این کیسه‌های دم به کمک انرژی عضلات دست یا پا کار می‌کردند.
در طول زمان با توسعه علوم مهندسی، هوای دم با تجهیزات پیشرفته‌تری که از پوست حیوانات از جمله پوست بز ساخته می‌شد یا دم‌هایی که به استوانه و پیستون‌هایی چوبی مجهز بودند تامین می‌شدند. از انرژی جنبشی آب به روش‌های مختلف نیز برای تامین هوای دم استفاده می‌شد گودال‌هایی که جهت تولید آهن در زمین حفر می‌شدند به مرور به شکل اجاق‌ها و تنوره‌هایی در می‌آمدند که جهت سهولت در سطح زمین ساخته می‌شدند با آگاهی از نقش هوای دم برای دستیابی به درجه حرارت بالا، بشر اولیه گودال‌ها و اجاق‌های تولید آهن را در دامنه تپه‌ها یا محل‌های بادگیر، احداث و هوای دم از طریق مجراهایی به آن کوره‌ها هدایت می‌شد.
در آن نواحی استفاده از چرخ‌های بادی متداول‌تر از چرخ‌های آبی بوده است با این کوره‌ها دمای آهن اسفنجی تولیدی برای خمیری و کلوخه شدن کافی اما برای ذوب ناخالص‌های همراه سنگ‌‌آهن از جمله سیلیس، آلومین و منیزیت کافی نبوده است. آهن اسفنجی پس از پالایش مکانیکی، قابلیت چکش‌خواری و شکل‌پذیری کافی داشته است. برای بهبود انتقال حرارت، مواد و افزایش تولید به مرور زمان کوره‌های دمشی با توسعه علوم و فنون مرتفع‌تر شده و این کوره‌ها به کوره‌های بلند، تبدیل شدند و دمای درون آنها افزایش یافت. شکل این کوره‌ها نیز با گذشت زمان تغییر و شکل تقریبا تخم‌مرغی به خود گرفت. از اولین کوره‌های بلند که در آنها آهن خام ذوب و در نتیجه امکان تولید مداوم آهن ممکن بوده کوره‌بلند والون در بلژیک بوده که متعلق به اواخر قرون وسطی است.
فناوری تولید و کاربرد برخی از فلزا