مسجد جامع قرطبه

مهمترین اثر تاریخی خلافت امویان در اسپانیا مسجد اعظم قرطبه (کوردوا) است. این مسجد امروزه یک مستطیل ۱۹۰× ۱۴۰ متری است که یک سوم آن را حیاطی با درختان پرتغال اشغال کرده و سه جانب آن را نیز رواق های تعمیر شده فرا گرفته است. در جانب چهارم آن یک تالار دراز با هفده شبستان روی شانزده طاقگان قرار گرفته که جنوب غربی-شمال شرقی است و به غلط تصور می شد که رو به سوی قبله است. شبستان ها سی و دو دهانه عمق و هفت متر طول دارند جز دهانه ششمی که جنوب غربی است و هشت متر طول دارد. در وسط تالار یک کلیسای جامع گوتیک و در جاهای دیگر هم نیایشگاههایی گوتیک و سبک های بعدی قرار گرفته است. در دیواره بیرونی پشت بندی شده که مرمت سنگینی هم از سر گذرانده، یازده در تزیین شده به چشم می خورد. با همین توصیف کلی می توان دریافت که این بنا در یک زمان واحد ساخته نشده است. ساخت بخش اسلامی آن چهار دوره را در بر می گیرد و شواهد تاریخی و باستان شناسی هم آن را تایید می کند (اتینگهاوزن و گرابر،۱۳۸۳: ۱۷۵). بنای مزبور با وجود چهار بار توسعه پی در پی، یگانگی کامل و ارزنده ای را در شیوه و سبک محفوظ داشته است (هواک و مارتن،۱۳۸۲: ۴۴).

الف)مسجد عبدالرحمن اول (۱۶۳-۱۶۵ ه): مسجد نخستین به احتمال بر روی یک کلیسای کهن مسیحی ساخته شد و مرکب از نه تا یازده- دوازده دهانه شبستان بود و شبستان مرکزی در زوایای سمت راست دیوار قبله، پهن تر از شبستان های دیگر بوده است. (شکل:۱)


شکل: ۱
ب)اضافات زمان عبدالرحمن دوم (۲۱۱-۲۳۱ ه): نخستین افزوده ها در زمان این خلیفه صورت گرفت و به احتمال تالار را با دو شبستان وسیع تر کرده و البته با هشت دهانه هم بر عرض آن افزوده است.


شکل: ۲
پ)اضافات زمان حاکم دوم (۳۴۹-۳۶۵ ه): دومین گسترش آن، که مهمتر از همه نیز هست، منسوب به این خلیفه می باشد. او با افزودن دوازده دهانه دیگر بر وسعت مسجد افزود و در محور شبستان مرکزی مجموعه زیبایی از نخستین بناها را پدید آورد که با گنبد شروع شد و با سه گنبد دیگر در جلو محراب تزیین یافته و پر نقش و نگار به شکل اطاقی مدور خاتمه یافت. منطقه جلو محراب که از بقیه مسجد جدا می شود دارای یک مقصوره است.


شکل: ۳
ت) اضافات زمان المنصور (۳۶۶ ه): منصور وزیر خلیفه هشام سومین بخش را به آن افزود یعنی هشتمین شبستانی که به طرف شمال شرق امتداد داشت و در آن آگاهانه از شیوه های پیشین ساخت استفاده شده بود. این شبستان به بنای کامل شده نسبت بسیار سنتی طولی- عرضی بخشید ولی قرینه محوری آن را تخریب کرد.


شکل: ۴
در مسجد قرطبه هم، همانند سایر مساجد ستون دار اولیه، ویژگی هایی از بناهای پیش از اسلام (به خصوص ستون ها و سرستون ها) بار دیگر به کار رفت. نخستین نوآوری در مسجد اصلی دیده می شود و در سایر افزوده ها هم آمده است: با بر پایی دو ردیف قوس بر ارتفاع بنا افزوده شده است(تصویر:۱)؛ ردیف تحتانی را ستون های مرتب و ردیف فوقانی را پایه های بلند و باریک محافظت می کند، پایه هایی که در بین قوس های پایینی قرار گرفته و بقیه روی ستون هاست (تصویر:۲).


تصویر: ۱

تصویر: ۲
دومین نوآوری در قوس ها، گنبد ها و محراب افزوده حکم است(تصویر:۳). در اینجا قوس های نیم دایره نسبتاً برگشته نخستین بنا، چند لبه ای شده است؛ معماران به جای حفظ قوسی واحد به گونه واحدی کامل، آن را به بخش های کوچکتری تقسیم کرده اند که در جای خود الگوی مرکبی از قوس های متقاطع پدید آورده و این قوس ها هم تکیه گاه هایی برای بنا هستند و هم اینکه به گونه طرح های تزیینی بر روی دیوار ها و دروازه ها به کار رفته اند (تصوی:۴).


تصویر: ۳

تصویر: ۴
سومین نوآوری شامل چهار گنبد است. گنبد اصلی در جلوی محراب، هشت ضلعی سنتی را بر پایه سکنج نگه داشته ولی هشت تویزه بزرگ را با تکیه بر ستون های باریک و کوچک، که مناسب فضای بین جوانب هشت ضلعی هستند، تحمل کرده است. بنا بر این پایه کوتاه شده و شکل گیج کننده پیدا کرده است؛ این شکل از بیست و چهار تویزه متحدالمرکز پوشیده از موزاییک به وجود آمده است (اتینگهاوزن و گرابر،۱۳۸۳: ۱۷۶ و۱۷۷) (تصویر:۵).


تصویر: ۵
در مسجد قرطبه عناصری همچون قوس های نعل اسبی و طاق های دو اشکوبه که نخستین بار در دمشق دیده شد به کار رفته (هیلن براند،۱۳۸۷: ۱۶۹). قوس های نعل اسبی بر استحکام بنا افزوده است. با اینکه منشا این سیستم معماری نامعلوم است ولی این طرح حتی در مرمتهای وسیع ادوار بعدی مسجد جامع هم ادامه یافته است (میشل،۱۳۷۹: ۲۱۲ ). در این بنا موزاییک نیز به کار برده شده که گویا برای ساخت آن هنرمندان موزاییک ساز را از قسطنطنیه به اسپانیا انتقال داده اند (رایس،۱۳۸۱: ۸۷) و این موزاییک های طلایی و شیشه ای در قاب های محراب و گنبد مرکزی یاد آور موزاییک های اولیه امویان در سوریه و عربستان است (میشل،۱۳۷۹: ۲۱۲ ).

معماران مسلمان اسپانیا به سرعت بر اهمیت تزیینی نو آوری های قرطبه پی بردند زیرا آن را در مسجد باب مردم در شهر طلیطله به نمایش گذاشتند (اتینگهاوزن و گرابر،۱۳۸۳: ۱۷۷).

منابع:

- رایس، دیوید تالبوت، ۱۳۸۶،هنر اسلامی، ترجمه ماه ملک بهار، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم.

- میشل، جرج، ۱۳۷۹، معماری جهان اسلام، ترجمه یعقوب آژند، تهران: انتشارات مولایی، چاپ اول.

- اتینگهاوزن، ریچارد و گرابر،الگ، ۱۳۸۳، هنر و معماری اسلامی ۱ (۱۲۵۰-۶۵۰)، ترجمه دکتر یعقوب آژند، تهران: سمت، چاپ چهارم.

- هواگ، جان و مارتن، هانری، ۱۳۸۶، سبک شناسی هنر معماری در سرزمین های اسلامی، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ پنجم.