تکوک

تکوک یا مرغان صراحی، (به یونانی: ῥυτόν) با تلفظ ریتون ظرف‌هایی بودند که در دوران کهن به شکل جانوران ساخته می‌شدند. تکوک معمولاً آوندی بود زرین یا آهنین به صورت گاو یا ماهی یا مرغ و با آن بیشتر شراب می‌خوردند.[۱]

تکوک واژه‌ای است از پارسی میانه که امروزه به جز فارسی در زبان‌های ارمنی و گرجی هم به‌جا مانده‌است.[۲] یونانیان به آن ریتون گفته و هیتیتی‌ها آنرا بیبرو نامیده‌اند. در اعصار پیش و پس از تاریخ بجز در مراسم مذهبی و درباری برای نوشیدن شراب، کاربرد دیگری نداشته و وسیله‌ای تجملی بوده‌است.[۳]

دسته‌بندی ریتون‌ها [ویرایش]

ریتون‌ها بر حسب شکل ظاهری خود به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند.[۴]

ریتون‌هایی که ساغر آن‌ها با قسمت قدامی مجسمه زاویه قائمه می‌سازند.
ریتون‌هایی که ساغر آن‌ها با انحنای ملایمی به شیر غران قسمت قدامی مجسمه متصل می‌شوند
ریتون‌هایی که ساغر آن‌ها مستقیما بر سر یا گرده مجسمه نصب شده‌اند.
تاریخچه ریتون [ویرایش]

سابقه هنر ریتون سازی به هزاره چهارم قبل از میلاد یعنی به حدود ۶۰۰۰ سال قبل باز می‌گردد. از هزاره چهارم پیش از میلاد تا قرن‌های هفتم و هشتم پیش از میلاد (۲۸۰۰ سال قبل) تعداد ناچیزی ریتون کشف شده‌است. در طول دوران حکومت مادها، هنر ریتون سازی پیشرفت بسیار کرد. این هنر در دوران هخامنشیان به اوج خود رسید.[۵]

یونانیان پس از پیروزی در جنگی با ایران، شمار بسیار زیادی از ظرف‌های زرین و سیمین ایران، از جمله تکوک‌های زیادی را با خود به غنیمت بردند. در آتن، ناگهان پس از جنگ با ایران تکوک‌های ایرانی بسیاری دیده می‌شود. ساخت این تکوک‌ها از سوی یونانیان تقلید شد و به یونانی ریتون نام گرفت.[۶]

تکوک‌های بسیاری در ایران از دوران مادها، هخامنشی، اشکانی، ساسانی و اسلامی به‌جا مانده‌است که در موزه‌های سراسر جهان موجودند. یکی از مهم‌ترین تکوک‌های در موزه‌ها، تکوکی است از یک ریخته‌گر زرتشتی به نام روزبه پسر افریدون پسر بزرین که در سال ۶۰۳ قمری ساخته شده‌است.[۷]

ریتون‌های مادی [ویرایش]

اغلب ریتون‌های کشف شده که می‌توان با تقریب خوبی آن‌ها را به مادها نسبت داد، از نوع ریتون‌های گروه سوم هستند. در میان این ریتون‌ها، ریتون سفالی یافت شده در کلاردشت، اهمیت خاصی دارد. در این ریتون بخش ساغر از بدنه مجسمه جدا نبوده و مجسمه توخالی ساغر را نیز تشکیل می‌دهد.[۸]

ریتون‌های هخامنشی [ویرایش]

ریتون‌ها در میان آثار هنری دوره هخامنشی، جایگاه خاصی دارند. ظرافت این ظروف در دوره هخامنشی، اوج هنر و در حقیقت نوعی افراط گرایی و تجمل پرستی را تداعی می‌کند. ریتون‌های هخامنشی عمدتا ریشه در هنر ریتون سازی مادها داشته و کمتر از ریتون‌های اورارتویی، آشوری و سکایی اثر گرفته اند. ریتون هخامنشی اوج صنعت فلزکاری باستانی است و نمونه‌های آن در بسیاری از موزه‌های معتبر جهان یافت می شود.[۹]

پس از هخامنشیان [ویرایش]

با آغاز سلطنت سلوکیان، هنر ریتون سازی تا مدتها فراموش شد. فقط پس از ظهور ساسانیان بود که هنرمندان به تدریج، مجددا به این صنعت روی آوردند. استفاده از ریتون تا قرنها پس از حمله اعراب به ایران دوام یافت.[۱۰]

این یک نوشتار خُرد باستان‌شناسی است. با گسترش آن به ویکی‌پدیا کمک کنید.
منابع [ویرایش]

↑ لغت‌نامهٔ دهخدا، سرواژهٔ تکوک.
↑ ناطق، هما، در بزم حافظ خوش‌خوان، پاریس: انتشارات خاوران، ۱۳۸۳-۲۰۰۴، صص ۳۷۷-۳۹۲. شابک: ۲۹۱۲۴۹۰۵۴۹
↑ حسین محسنی - محمدجعفر سروقدی. «باستان شناسی و هنر ماد». در باستان شناسی و هنر دوران تاریخی. عفاف، ۱۳۷۵. 78 تا 81 و 155.
↑ حسین محسنی - محمدجعفر سروقدی. «باستان شناسی و هنر ماد». در باستان شناسی و هنر دوران تاریخی. عفاف، ۱۳۷۵. 79 و 80.
↑ حسین محسنی - محمدجعفر سروقدی. «باستان شناسی و هنر ماد». در باستان شناسی و هنر دوران تاریخی. عفاف، ۱۳۷۵. 80.
↑ Bakker, Janine, Persian influence on Greece, in: Iran chamber society، بازدید: ژانویه ۲۰۰۹.
↑ ناطق، هما، در بزم حافظ خوش‌خوان، پاریس: انتشارات خاوران، ۱۳۸۳-۲۰۰۴، صص ۳۷۷-۳۹۲. شابک: ۲۹۱۲۴۹۰۵۴۹
↑ حسین محسنی - محمدجعفر سروقدی. «باستان شناسی و هنر ماد». در باستان شناسی و هنر دوران تاریخی. عفاف، ۱۳۷۵. 78 تا 81.
↑ حسین محسنی - محمدجعفر سروقدی. «باستان شناسی و هنر ماد». در باستان شناسی و هنر دوران تاریخی. عفاف، ۱۳۷۵. 154 تا 158.
↑ حسین محسنی - محمدجعفر سروقدی. «باستان شناسی و هنر ماد». در باستان شناسی و هنر دوران تاریخی. عفاف، ۱۳۷۵. 154 تا 158.
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ تکوک موجود است.
[نهفتن]
ن • ب • و
سفالگری در یونان باستان
شراب‌خوری‌ها
خم همزنی · سبوی دسته‌دار · کوزه شبدری · زیغال · تُنگ شکم‌دار · آب‌گردان · تکوک · جام خرگوشی · روغن‌ریز · کوتیلا · خمره یونانی

عطردان‌ها و ظروف عروسی
کوزه عروسی · گرمابه‌دان · روزانویی · مرمرینه · روغندانک · خمره روغن
ظروف سوگواری و آیینی
ظرف نذورات · خمره روغن · گرمابه‌دان · پیاله
ظروف آذوقه
سبوی دودسته · تغار یونانی · سبوی انبار · ایستانده · آبدان
فنون
نقش سرخ‌گون · نقش سیاه‌گون · شیوه سرخ و سیاه · فن سیکس · فن سفیدزمینه
نگارگران
فهرست نقاشان سفال‌های یونانی · آماسیس نقاش · اگزکیاس · گروه پیشگام · دوریس · میدیاس نقاش · یوفرونیوس · نقاش داریوش
جستارهای وابسته
گونه‌شناسی · کتیبه‌نگاری کالوس · سیمپوزیوم · مجموعه سفالینه‌های عتیق · جان بیزلی · سبوی بازی‌های سراسری آتن · جنوب ایتالیا
رده‌های صفحه: نوش‌افزارظرف‌هااشیای ایران باستان