چرخ

چرخ یا بالابان (Saker falcon) با نام علمی Falco cherrug یکی از گونه‌های بزرگ تیره شاهینیان (Falconidae) است.
چرخ بزرگترین شاهین بومی ایران است. طول بدن آن از ابتدای خم بال تا انتهای دم در حالت معمولی از 38 سانتی متر تا 43 سانتی متر متغیر است و در حالات بسیار استثنایی به 47 سانتی متر نیز می‌رسد. به این اندازه رسیدن چرخ بستگی به پارامترهای زیادی از جمله مساعد بودن شکارگاه، جوانی والدین و نوع زیر گونه این پرنده دارد. اما عموما طول پرندگان بومی ایران به زحمت از 43 سانتی متر (از ابتدای خم بال تا انتهای دم) تجاوز می‌کند. در تیره شاهینیان پرندگان ماده بزرگ‌تر از نرها هستند. به طور تقریبی می‌توان گفت اندازه‌هایی مابین 38-40 سانتی متر و از 40 سانتی متر به بالا ماده هستند.
پرندگانی که روی گستره مرزی تشخیص نر و ماده از لحاظ اندازه قرار دارند را می‌توان از روی بزرگی سر و پنجه‌ها تشخیص داد. پرندگان ماده سری کوچک‌تر و پنجه‌هایی کلفت‌تر دارند. اما از لحاظ رنگ‌آمیزی تفاوتی بین نر و ماده وجود ندارد.
دم این پرنده نسبتا بلند و دارای بال‌هایی دراز و نوک تیز است. طول بال‌های این شاهین بزرگ بین 105 تا 129 سانتی متر متغیر است. این پرنده گونه مهاجر است و در فصول سرد سال به مناطق گرم‌تر مهاجرت می‌کنند. به این پدیده اصطلاحا زمستان گذرانی گفته می‌شود. تمامی زیر گونه‌های این پرنده مهاجرت دارند، حتی پرندگان بومی نیز این کار را انجام می‌دهند؛ اما مسافتی که مهاجرت می‌کنند بسیار کمتر از پرندگان دیگر است.
زیست گاه
در حقیقت چرخ را می‌توان شکارچی روز زی علفزارهای وسیع دانست. اما این امر بدین معنی نیست که این پرندهن در کوهستان و کوهپایه‌ها دیده نمی‌شود. در واقع استپ را اولین و اصلی ترین زیستگاه این پرنده قلمداد می‌کنند. اگر بالابانی در شکاف صخره‌ای تخم گذاری کرده باشد؛ یقین بدانید این لانه مشرف به دشت وسیعی است. دلیل این امر نیز بسیار واضح است: به دلیل مورفولوژی خاص این پرنده که شامل بال‌های بلند و نوک تیز است؛ قدرت شکار در مناطق جنگلی پردرخت را ندارد.
پراکندگی جغرافیایی در دنیا
گاهی اوقات به این پرنده، شاهین بیابان (Desert falcon) اطلاق می‌شود. پراکندگی جغرافیایی چرخ از اروپای غربی تا شمال کره و از مرزهای جنوبی جنگل‌های تایگا سیبری تا بیابان‌ها و استپ‌های مرتفع خاورمیانه و تبت است، چرخ در حقیقت یک پرنده بیابانی و نیمه بیابانی است.
پراکندگی جغرافیایی در ایران
در فصل مهاجرت این پرنده در تمامی نقاط ایران به جز مناطق جنگلی دیده می‌شود؛ بالابان‌هایی که در ایران تولید مثل می‌کنند د رتمامی نقاط ایران به جز نواحی جنوبی استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بوشهر وجود دارند. اما در بعضی از مناطق مانند نواحی شمال شرقی (استان‌های گلستان، خراسان شمالی، خراسان رضوی و سمنان) ورشته کوه‌های زاگرس تولید مثل آنها بیشتر است. در بقیه مناطق ایران و به خصوص استان تهران نیز این پرنده تولید مثل می‌کند.
رژیم غذایی
این پرنده شکاری پستانداران و پرندگان کوچک تا متوسط را در طبیعت شکار می‌کند. رژیم غذایی چرخ در وحش بسیار متنوع است. این پرنده از خانواده موش‌ها Muridae شامل موش‌ها ،‌هامسترها، ول‌ها و عمدتا جربیل‌ها، خانواده سنجاب‌ها Sciuridae، تیره کبوتریان columbidae راسته سوسمارها order sauria وعمدتا خانواده آگاماهاAgamidae، حشرات مناطق استپی مانند ملخ و بسیاری دیگر از جانوران در رژیم غذایی خود استفاده می‌کند. میزان مصرف از هر یک از این منابع غذایی بسته به سن پرنده ومنطقه زیست آن متفاوت است. برای مثال بالابان ماده در سه روز اول خارج شدن جوجه‌ها از تخم فقط آنها را با حشراتی مانند ملخ و آگاماها تغذیه می‌کند. چرا که گوشتی زودهضم و مقوی برای جوجه‌ها دارند. یکی دیگر از موارد، منطقه زیست این پرنده است. اگر چرخ در مناطقی زیست کند که در آن موش به وفور یافت شود، بیشتر به شکار آنها می‌پردازد.
اما مطلبی که در این باب اهمیت دارد این است که تقریبا در بین تمامی بالابان‌ها جدا از زیرگونه و مناطق زیستشان ول‌ها Arvicolinae و جربیل‌ها Gerbillinae سهم بسیار عمده‌ای در رژیم غذایی این پرنده شکاری دارند.
لانه سازی Nesting
فصل جفت گیری این پرنده از اواسط اسفند ماه تا اوایل فروردین ماه در ایران است که البته با توجه به شرایط آب و هوایی دارای تلرانس 15 روزه است در فصل جفت گیری این شاهین بزرگ لانه سازی نمی‌کند وترجیح می‌دهد از لانه‌هایی که توسط سایر پرندگان مانند کلاغ سیاه Ravens، کورکور سیاه Black kite، سارگپه پا بلند long - legged buzzard، عقاب شاهی Imperial Eagle، و یا حتی لانه‌هایی که به دست بشرت ساخته شده اند Artificial nest استفاده کند.
در بسیاری از مناطق کشورمان سرزمین‌های استپی وسیعی وجود دارند. پوشش گیاهی شامل رستنی‌های کوتاه قامت است و تا جایی که چشم کار می‌کند از این گیاهان دیده می‌شود. در این بیابان‌ها، ظرفیت بسیار بالایی برای زندگی پستانداران و پرندگان کوچک وجود دارد و لیکن لانه‌های مناسب برای پرندگان شکاری در محدودیت قرار دارد. در این گونه استپ‌ها است که چرخ falco cherrug روی زمین لانه می‌سازد.
به علت عدم وجود مکانی مناسب برای لانه سازی و در دسترس بودن فراوان دکل‌های برق در سالیات اخیر بالابان‌ها روی آنها تولید مثل می‌کنند. این پدیده برای ادامه نسل این گونه بسیار مضر است.وجود میدان‌های مغناطیسی قوی در حوالی دکل‌های برق و خطوط انتقال آن ، اثرات سویی روی جوجه‌ها و حتی والدین می‌گذارد و در سالیان آینده قدرت باروری آنها به شدت تهدید می‌شود. حتی این مسدان‌های قوی مغناطیسی ممکن است در سال اول نیز از تبدیل شدن تخم‌ها به جوجه جلوگیری کند.
این پرنده در هر سال بین 1 تا 6 تخم میگذارد و 28 تا 32 روز روی آنها می‌خوابد. طی این مدت ماده توسط نر تغذیه می‌شود. در حالت خاصی مخصوصا در هنگام غذا خوردن ماده دیده شده است که نر نیز مدت کوتاهی روی تخم می‌خوابد. در سال‌های اول باروری تعداد تخم‌ها از سالیان آخر باروری بیشتر است. در سال‌های آخر دیده شده است که پرنده 1 تخم می‌گذارد و به دلیل کهولت سن والدین آن تخم هم تبدیل به جوجه نمی‌شود.
زیر گونه (Sub Secies)
می توان این گونه بدین مطلوب پرداخت که تا حال حاضر هیچ منبعی درباره انواع زیر گونه‌های این پرنده وجود ندارد. با وجود این ، دو زیرگونه مشخص و قابل شناسایی این پرنده تحت عنوان چرخ شرقی Falco cherrug milvipes و چرخ غربی Falco cherrug cherrug نام دارند.
در مورد زیر گونه F.c.cherrug در پرندگان بالغ بال‌ها و پشت فاقد نوارهای عرضی است در حالی که زیرگونه milvipes دارای خطوطی در پشت و روی بال‌های خود هستند.
تمامی زیر گونه‌ها در مورد پرندگان نابالغ بسیار شبیه یکدیگرند و تشخیص آنها از یکدیگر بسیار مشکل است. در صورتی که پرنده برای یک دوره پر ریخته باشد، شناسایی زیرگونه آن راحت‌تر است. این امر بدان معنی است که در سال دوم تشخیص زیر گونه‌ها آسان‌تر می‌شود. با وجود این دو زیرگونه اصلی، یک لانه ممکن است حاوی یک جوجه با رنگ بسیار عجیب باشد که برای بالابان کمیاب است. برای مثال بالابان سیاه که به آن سینجاری یا سینیاری Singari گفته می‌شود و یا چرخ‌های سفیدی که در فصل زمستان از ایران عبور می‌کنند از سری پرندگان بسیار کمیاب هستند.
با این تفاسیر، چرخ یک گونه پلی تیپیک Polytypic است، به این معنی که این پرنده دارای انواع مختلفی است که تحت عنوان زیر گونه شناخته می‌شوند. همچنین این گونه پلی مرفیک Polymorfic است. پلی مرفیک به معنی وجود جوجه‌های متفاوت با رنگ‌های مختلف در یک لانه است.
همچنین در حالت خاصی این پرنده قادر به تولید مثل در طبیعت با شنقار Gry Falcon است. پرنده شناسان نظریات متفاوتی را در مورد این دو رگه‌های طبیعی Natural Hybrids ارایه داده اند. این پرندگان در روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و مغولستان تولید مثل می‌کنند و بعضی از آنان به ندرت در فصل مهاجرت از ایران عبور می‌کنند. گروهی از پرنده شناسان این پرندگان را جزو زیر گونه‌ای خاص از بالابان تحت عنوان Falco cherrug altaicus قرار داده اند و استدلالشان این است که این پرندگان از لحاظ رفتارشناسی بسیار شبیه بالابان هستند. گروهی دیگر آنها را تحت عنوان گونه‌ای جداگانه به نام شاهین آلتایی Altaie falcon معرفی کرده اند. چرا که شاهین آلتایی دارای رنگ‌های بسیار متنوع از فازهای بسیار تیره تا رنگ‌های بسیار روشن است. عمدتا آلتایی‌های بسیار تیره و بسیار روشن متعلق به نواحی شمالی‌تر مانند نواحی سردسیر سیبر هستند. چرا که شنقار سیاه Black Gry و شنقار سفید خالص Pure white Gyr بومی آن مناطق است. شاهین آلتایی در تحمل گرما طاقتش کمتر از چرخ است.
در موارد بسیار استثنایی دیده شده است که چرخ بالا چین Lanner falcon و لاگر Lugger تولید مثل کرده است. همین تنوع نژادی در این پرنده است که شناسایی زیر گونه‌های این پرنده را بسیار مشکل می‌کند.
تهدیدات
دلایل متعددی برای کاهش نسل این پرنده شکاری در حال حاضر وجود دارد. اولین آسیب جدی به این پرنده در اویل قرن بیستم روی داد. چرا که اغلب زیستگاه‌های استپی باقی مانده تبدیل به زمین‌های زراعتی شد.
کشاورزی مکانیزه مشکلات بسیار زیادی را برای تمامی پرندگان شکاری ایجاد کرد. این پدیده به عنوان یک آفت بسیار مهم در اروپا که یکی از مهم ترین زیستگاه‌های بالابان به شمار می‌رفت، محسوب می‌شد. استپ‌های مناسب برای زندگی بالابان میزبان هزاران گونه جانوری بوده اند که شامل پستانداران کوچک مانند انواع سنجاب‌ها ، پایکا (نوعی خرگوش) وانواع موش بوده است. این زیستگاه‌ها شکار گاه عمده بالابان به شمار می‌رفتند. شخم زدن و مسموم کردن پستانداران کوچک شدیدا تنوع گونه‌ها را در این استپ‌ها کاهش می‌دهد از بین رفتن استپ‌های وسیع زیستگاه عمده بالابان‌ها را نابود کرد.
آسیب جدی دیگری که به این پرنده وارد شد، در اواسط قرن 20 میلادی روی داد. آفت کش‌ها و سموم نقش بسیار مخربی بر روی جمعیت این گونه داشت. رواج استفاده از DDT نواحی باقی مانده تولید مثل چرخ راکاهش داد وبالابان‌های مولد را به صورت جمعیت‌های پراکنده و جدا از یکدیگر درآورد.
در شوروی سابق در طی این سال‌ها پروژه‌هایی تحت عنوان کنترل آفت Plague control شکل گرفت که به طور وسیعی کلنی سنجاب‌ها و موش‌ها را تحت تاثیر منفی قرار داد. این پروژه مسیرش را در سرزمین‌های قزاقستان، ازبکستان و جنوب سیبری که یکی از مهم ترین زیستگاه‌های چرخ در آن قرار داشت، ادامه داد. در طی سالیان بعد از پروژه با همکاری شوروی سابق به سایر کشورهای کمونیستی از جمله مغولستان و چین راه پیدا کرد. اصلی ترین ماده مورد استفاده برای کنترل جمعیت موش‌ها ماده شیمیایی DDT بوده است. پس از مدتی استفاده از DDT موش‌ها چرخ طبیعی خود را از دست دادند و با کاهش شدید مواجه شدند. بنابراین جمعیت بسیاری از پرندگان شکاری از جمله بالابان رو به افول نهاد.
اثرات مضر DDT این ماده شیمیایی مهلک از سه جهت قابل بررسی است. اول اینکه خوداین ماده شیمیایی مستقیما سبب نابودی موش‌ها می‌شود و در نتیجه از یکی از عمده ترین منابع غذایی چرخ کاسته می‌شد. دوم اینکه پس از مدتی موش‌ها به این ماده شیمیایی مقاومت پیدا می‌کردند اما کماکان سم در بدن آنها باقی بود. چرخ‌هایی که آنها را شکار می‌کردند با وجودی که زنده بودند اما سم بدنشان این پرندگان را نابود می‌کرد و آخرین مورد به نازک شدن ضخامت تخم‌ها در اثر مصرف DDT برمی گردد. از اینرو تخم‌های این پرنده در اثر وزن مادر می‌شکستند و به جوجه تبدیل نمی‌شدند.
خصوصیات دیگر
متوسط طول عمر چرخ در وحش چیزی حدود 10-12 سال است اما در اسارت و با ایجاد شرایط مناسب دیده شده است که این پرنده می‌تواند تا 20 سال عمر کند. این پرنده از چشمان بسیار نیرومندی برخوردار است و در شکار علاوه بر تند پروازیش از چشمان خود نیز بهره می‌جوید، بر خلاف بازها (Hawks) که عمدتا شکار را غافلگیر می‌کنند، این پرنده با تعقیب و گریز طولانی عمده غذای خود را تامین می‌کند.
رنگ آمیزی این گونه بسیار متنوع است. خاکستری تیره تا روشن قهوه ای، خرمایی و یاحتی گاهی اوقات سیاه و سفید چرخ را بسیار متنوع کرده است. تنوع رنگ آمیزی برای این گونه بستگی به منطقه زیست و نوع زیر گونه آن دارد. در خانواده شاهین سر روشن‌تر از قسمت‌های دیگر بدن است.
در تیره شاهینیان و بالاخص بالابان، پرندگان بالغ نسبت به جوان ترها بال‌هایشان نازک‌تر و باریک‌تر است. این خصیصه آنها را برای پرواز با سرعت بالا و تغییر جهت‌های آنی مهیا می‌کند. پرندگان جوانتر در سال اول پروازشان، پرهای پروازی بلندتری دارند. این ویژگی سبب عریض‌تر شدن بال‌های آنها می‌شود. عریض‌تر شدن بال‌ها کمک به آسان‌تر شدن پرواز می‌کند بعد از یادگیری فنون پرواز و مهارت در شکار در سال بعد از به پرریزی (طولک) می‌روند، به تدریج دارای بال‌هایی نازک‌تر و باریک‌تر می‌شوند.
قس
بالابان یا چَرخ (چَرغ) یا صَق‍ِر (نام علمی: Falco cherrug) از بزرگ‌ترین انواع شاهین و از محبوبترین پرندگان شکاری نزد بازداران است که با توجه به کاهش بسیار سریع جمعیت آن در دهه‌های اخیر در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌است.

بالابان‌های مهاجر در مرداد و شهریور ماه از کشورهای ترکمنستان و آذربایجان برای زمستان‌گذرانی به ایران می‌آیند.[۱]

محتویات [نمایش]
ویژگی‌های جسمی [ویرایش]

بالابان، ۴۷ تا ۵۵ سانتیمتر طول و ۱۳۰۰ تا ۷۰۰ گرم وزن دارد. از دور شبیه لاچین، اما بزرگتر و سنگین تر، دیده می‌شود. از لاچین، به واسطه تارک سفید و گاهی پس سر نخودی، بدون رگه‌ها و خال‌های پهلوها، نوارهای کمتر مشخص زیر تنه، سبیل کوتاه و نوار پشت چشم کمرنگ‌تر، متمایز می شود.[۲]

بوم‌شناسی [ویرایش]

بدن بالابان با ترکیب شتاب سریع و مانورپذیری بالا برای شکار در نزدیکی سطح زمین در دشت‌های باز تکامل یافته‌است. به همین جهت بیشتر در شکار جوندگان متوسط جثهٔ روزگرد به ویژه سنجاب زمینی مهارت دارد. در استپ‌های کم‌درخت، کوهپایه‌ها، کوهستان‌ها و نواحی نیمه‌بیابانی به سر برده و در شکاف صخره‌ها یا روی درختان آشیانه می‌سازد و گاهی نیز از آشیانه‌های قدیمی پرندگان دیگر بهره برده و تولید مثل می‌کند. در برخی نواحی از جمله مناطق نزدیک به آب پرندگان طعمهٔ اصلی او می‌شوند. در سال‌های اخیر در برخی نواحی اروپا کبوتر به‌جای جوندگان طعمهٔ اصلی بالابان شده‌است.[۳]

در ماه‌های اردیبهشت تا تیر بین ۵ تا ۳ تخم می‌گذارد و ۳۰ تا ۲۸ روز روی تخم‌ها می‌خوابد. جوچه‌ها پس از ۴۵ تا ۴۰ روز به بلوغ می‌رسند.

وضعیت حفاظتی [ویرایش]



یک بالابان در اسارت، قطر
جمعیت جهانی بالابان در سال ۱۹۹۰ حدود ۸٬۵۰۰ تا ۱۲٬۰۰۰ جفت و در سال ۲۰۰۳ حدود ۳٬۶۰۰ تا ۴٬۴۰۰ جفت برآورد می‌شد و با توجه به این کاهش سریع جمعیت در فهرست گونه‌های در معرض خطر انقراض اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست قرار گرفته‌است. شدیدترین کاهش مربوط به آسیای میانه به‌ویژه قزاقستان و ازبکستان با حدود ۹۰٪ کاهش می‌شود. در مقابل جمعیت قابل ملاحظه و در حال افزایشی از بالابان در مجارستان زندگی می‌کند و چندین برنامه تکثیر در اسارت و رهاسازی این پرنده در آمریکا و کانادا در حال اجراست. مهمترین دلیل این کاهش جمعیت زنده‌گیری مداوم این پرنده از طبیعت برای استفاده در بازداری است. تخریب زیستگاه‌ها و استفاده از مواد شیمیایی در کشاورزی از دیگر عوامل این وضعیت است.

تعداد بالابان‌هایی که هر سال برای بازداران خاورمیانه زنده‌گیری می‌شوند، ۴٬۰۰۰ بهله برای عربستان سعودی، ۱٬۰۰۰ بهله برای قطر و ۵۰۰ تا ۱٬۰۰۰ بهله برای هر یک از کشورهای کویت، بحرین و امارات برآورد می‌شود. با توجه به این که ۵٪ پرندگان قبل از تحویل می‌میرند، تعداد بالابان‌هایی که هر سال برای تجارت شاهین شکار می‌شوند ۶٬۸۲۵ تا ۸٬۴۰۰ بالابان است. از این تعداد حدود ۷۷٪ ماده‌های جوان و ۱۹٪ ماده‌های بالغ هستند که این موضوع نابرابری جنسیتی شدیدی را در جمعیت وحشی ایجاد می‌کند. همچنین جفت‌گیری بالابان‌های وحشی با بالابان‌های دورگه‌ای که فرار کرده یا در طبیعت رها می‌شوند، ممکن است سلامت ژنتیکی بالابان‌ها را به خطر بیندازد.

طبقه‌بندی در بازداری [ویرایش]

در بین صیادان، بالابان‌ها به پنج نوع سبز (خاکستری)، سرخ، اژدر (زرد)، سفید و سیاه، تقسیم می‌شوند که به ترتیب ذکر شده بالابان‌ها صبورتر و کمیاب تر می‌شوند. یعنی بالابان‌های سیاه بسیار جسور، جنگنده و نادرند.

اسطوره [ویرایش]



مجسمهٔ روتول در مجارستان
دهخدا احتمال یکی بودن این پرنده با پرنده وارغن که در اوستا از آن یاد شده را می‌دهد.[۴] در مجارستان نیز این پرنده را معادل پرندهٔ افسانه‌ای تورول دانسته و به همین جهت بالابان را پرنده ملی مجارستان قرار داده‌اند.

منابع [ویرایش]

↑ صفایی، معصومه، بالابان‌ها را کجا می‌برید، در: روزنامه همشهری، یکشنبه ۱۸ دی ۱۳۸۴ - ۳۸۹۵.
↑ بالابان پرندگان ایران
↑ Saker Falcon Falco cherrug BirdLife Internationa
↑ لغتنامه دهخدا، سرواژهٔ بالابان
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ بالابان (پرنده) موجود است.
[نهفتن]
ن • ب • و
جنس‌های اصلی پرندگان
آبچلیک • آب‌شکاف • ابیا • اردک • آق‌ناز • اگرت • آلباتروس • آلوچه‌خورک • الیکایی • آنقوت • بادخور • باز • باقرقره • بالابان • بال‌لاکی • بحری • بلبل خرما • بلبل • بلدرچین • بوتیمار • بوچانگاه • بوقلمون • پاشلک • پپت • پرستو • پرستوی دریایی • پری شاهرخ • پشه‌خوار • پلیکان • پنگوئن • پیغو • ترمتای • تلیله • تنجه • توکا • توکان • تیهو • جغد • جیجاق • جیرفتی • چاخ‌لق • چارخو • چرخ‌ریسک • چک • چکاوک هدهد • چکاوک • چکچک • چلچله • چنگر • چوب‌پا • حواصیل • خروس • خروس کولی • خوتکا • دارخزک • دارکوب • دیدومک • دراج • درنا • دلیجه • دم‌جنبانک • دم‌چتری • دم‌سرخ • دودو • دودوئک • دیوارخزک • زاغ • زاغی • زردپره • زغن • زنبورخوار • زنگوله‌بال • زیرآبروک • سار • سارگپه • سبزقبا • سرحنایی • سسک • سلیم • سنقر • سنگ‌چشم • سنگ‌گردان • سهره • سیاه‌خروس • سینه‌سرخ • شاه‌بوف • شاهین • شبگرد مصری • شبگرد • شترمرغ • شناگر • شهباز • شهدخوار • صدف‌خوار • صعوه • طاووس • طاووسک • طرقه • طرلان • طوطی • طوطی دریایی • طوطی سرخ • عروس‌طوطی • عقاب • عندلیب • غاز • کلاغ • غواص • فاخته • فاخته دم دراز • فلامینگو • فنچ • فندق‌شکن • قرقاول • قرقی • قره‌ناز • قمری • قناری • قو • کاردینال • کاسکو • کاکاپو • کاکایی • کاکل‌سیاه • کبک • کبوتر • کرکس • کشیم • کفچه‌نوک • کلاغ • کله‌سبز • کمرکولی • کودن • کورکور • کوکابورا • کوکر • کوکو • کوکو دونده • کیوی • گاوچرانک • گلاریول • گلوآبی • گنجشک • گیلار • گیلان‌شاه • لاچین • لک‌لک نیل • لک‌لک • لیکو • لیل • مارگردن • ماکیان • ماهی‌خورک • ماهی‌گیرک • مرغ جولا • مرغ حق • مرغ شاخدار • مرغ راز آفریقایی • مرغ طوفان • مرغ عشق • مگس‌مرغ • مرغ مینا • مرغ نوروزی • مرغابی • مگس‌گیر • منقارشاخی • میش‌مرغ • مینا • میوه‌خور • نوک‌خنجری • هدهد • هزاردستان • هما • هوبره • یاکریم • یلوه
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ بالابان (پرنده) موجود است.
رده‌های صفحه: سیاهه قرمز IUCN از گونه‌های در معرض خطرپرندگان پاکستانپرندگان ترکیهپرندگانپرندگان ایرانپرندگان آسیاپرندگان اروپا
قس
الصقر الحر (بالإنجلیزیة: Saker Falcon) العرب هم أول من عرف الصقر الحر واصطادوه واستخدموه لأغراض الصید.
محتویات [اعرض]
[عدل]أنواعه

أنواع الصقر الحر کثیره وصعب تعدادها، والصقر الحر من أکبر الصقریات وهو أکبر من الصقر الوکری تقریبا بحجم صقر الجیر فیبلغ طوله من 47سم- إلى -57سم ویصل طول جناحه حوالی متر ونصف ومساحة جناحه کمساحة جناح الصقر الجیر.
وإناث الحر أکبر حجما من الذکر بحیث یصل طول الاناث إلى 16 أنش وطول الذکور من صقور الحر إلى 14، وتضع أنثى الحر من 3 إلى 6 بیضات وتکون هذه فراخ هذه البیضات على نحو متدرج فیخرج منها النادر واللزیز والتبع والمحقور.
[عدل]أنواع الصقر الحر

أختلفوا الصقارین فی أنواع الصقور الحرار من حیث شکلها ولونها ولکن أتفقوا على الأنواع المنتشره فی الجزیره العربیة وهی:
1-الصافی: وهو ما صفى وجهه من الدعوج وضهره من الهوادی أو الرقاط وذناباه من الدقوق أو الرقاط کما یقولون.
ألوانه : صافی، أشعل، صافی أشقر، صافی حمر.
2-الشـامی:وهو ماإختلت فیه صفه من صفات الصافی.
3-الفارسی:وهو ما کان فی ریش جناحه أو ما یسمى (ریش السبّق) وتکون دقوق دائریة الشکل منتظمة التوزیع على طول ریش السبّق فی الطیر (وتسمى دق فارس أو شد فارس) وهی التی تمیز فصیلة الطیر.
ألوانه(فارسی حمر، فارسی أشعل، فارسی أشقر) ویکون منه فارسی صافی وهو ما صفى وجهه وظهره وذناباه مع وجود شد فارس.
4-الجرودی : وهو طیر أرقط من فصیلة الحرار یکون رقاطه منتتظماً بلونین مختلفین على کل ریش الظهر من رأس المنکب إلى الذنابه متبادلاً بین اللونین ویکون بخطوط عرضیه.
ألوانه(جرودی حمر، جرودی أشعل، جرودی أشقر) مع ثبــات وجودالرقاط فی الظهر.
5-الأبیض:وهو لون من الوان الطیر الحر وهو الأکثر رغبه وقیمه عند الصقارین ویکون:(صافی أو شامی أو فارسی أو جرودی مع ثبات الرقاط فی الظهر بالنسبة للجرودی ولکن لونه یغلب علیه البیاض. کل فصیله من هذه الفصائل لها ألوان مختلفه وهی تُحدد حسب غتار اللون وجهامه فی الطیر ویُقال أحیاناً طیر مغتر أو مجهم أو عادی أو شرس.
[عدل]التکاثر

تضع انثى الصقر(وهی مایسمى بالصقر وهی التی تستخدم للصید اما الذکر فیسمى الشبوط وهو اصغر حجما من الانثى) ثلاث بیضات فی السنة والفرخ الأول یسمى وافی أو کامل والثانی یسمى مثلوث والثالث ویکون الاصغر حجما ویسمى التبع.
[عدل]الممیزات

یعتبرالحر هو أفضل أنواع الصقور واکثر الصقور صبراً وتحمل للجوع ومقاومة الامراض وهو اجملهن من ناحیة الشکل وسعره غالی جدا خاصة إذا کان أشقر أو اسود. کما یتمیز الحر بما یسمى عند الصقارین بـ((الطلعة)) وهی سرعة انطلاقته التی تصل إلى 300کم/بالساعه ولکن سرعان ما تتلاشى هذه السرعه مع مرور الوقت.
الصقر الحر أفضل فی الهجوم حیث انه یعرف نقاط ضعف فریستة ویستطیع الأبتعاد عن عشه فی موسم الصید أکثر من 10 کم ویستوطن السهول والمرتفعات
[عدل]الغذاء

یتغذى الصقر الحر على طیور الدخل والحمام عندما یکون بریاً أی مسماه الذی یطلقون علیه الصقارین وحش، ولکن معا التدریب والممارسه یستطیع الصقر الحر الأنقضاض على الکراوین والحباری والأرانب.
وإذا کان الصقار متمرسا ومحترفا یستطیع تدریب هذا الصقر على الأنقضاض وأکل الغزلان حیث تصل سرعة انطلاقته 300کم/بالساعه حیث تعتبر هذه السرعه أضعاف سرعة الغزال ویستطیع أیضاً حمله حوالی متر ونصف.
ولکن أکثر صقارین هذه الطیور یدربون صقورهم على الحباری والأرانب لأنها أکثر الحیوانات الموجودة فی الجزیرة العربیة سابقاً حیث تعرضت الحباری والأرانب البریة إلى الصید الجائر مما هدد بانقراضها.
[عدل]مناطق الانتشار

یستوطن الحر أواسط أوروبا وأسیا والصین. یهاجر فی الشتاء جنوبا إلى شمال أفریقیا وشبة الجزیرة العربیة وشمال باکستان والهند وإیران.
[عدل]وصلات خارجیة

BirdLife International Species Factsheet
شاهد المزید من الصور والملفات فی ویکیمیدیا کومنز حول: صقر حر
[عدل]مراجع
هذه بذرة مقالة عن الطیور تحتاج للنمو والتحسین، فساهم فی إثرائها بالمشارکة فی تحریرها.
هذه بذرة مقالة عن الصید تحتاج للنمو والتحسین، ساهم فی إثرائها بالمشارکة فی تحریرها.
تصنیفات: صقورتربیة الصقورطیور أوروباطیور ترکیاطیور الإماراتطیور جارحةصیدصقریاتطیور المغرب
قس
The Saker Falcon (Falco cherrug) is a very large falcon. This species breeds from eastern Europe eastwards across Asia to Manchuria. It is mainly migratory except in the southernmost parts of its range, wintering in Ethiopia, the Arabian peninsula, northern Pakistan and western China. During the end of the last ice age–oxygen isotope stages 3-2, some 40,000 to 10,000 years ago–it also occurred in Poland (Tomek & Bocheński 2005).
Contents [show]
[edit]Description and systematics

The Saker Falcon is a large hierofalcon, larger than the Lanner Falcon and almost as large as Gyrfalcon at 47–55 cm (18-22 inches) length with a wingspan of 105–129 cm (42-50 inches). Its broad blunt wings give it a shadow similar to Gyrfalcon, but its plumage is more similar to a Lanner Falcon's.
Saker Falcons have brown upperbellies and contrasting grey flight feathers. The head and underparts are paler brown, with streaking from the breast down. Males (called sakrets in falconry) and females are similar, as are young birds, although these tend to be a duller brown. The call is a sharp kiy-ee.
Adults can be distinguished from the similar Lanner Falcon since the Lanner is blue-grey above with a reddish back to the head. However, juveniles of the two species can be very similar although the Saker Falcon always has a uniformly buff top of the head with dark streaks, and a less clear pattern on the sides of the head.
A further complication is that some Asian birds have grey barred upperparts; these must be separated from Lanner on size, structure, and a weaker moustache stripe. Saker Falcons at the northeast edge of the range in the Altai Mountains are slightly larger, and darker and more heavily spotted on the underparts than other populations. These, known as the Altai Falcon, have been treated in the past either as a distinct species "Falco altaicus" or as a hybrid between Saker Falcon and Gyrfalcon, but modern opinion (e.g. Orta 1994) is to tentatively treat it as a form of Saker Falcon, until comprehensive studies of its population genetics and ecology are available.
Unfortunately, this species belongs to the close-knit hierofalcon complex. In this group, there is ample evidence for rampant hybridization and incomplete lineage sorting which confounds analyses of DNA sequence data to a massive extent; molecular studies with small sample sizes can simply not be expected to yield reliable conclusions in the entire hierofalcon group. The radiation of the entire living diversity of hierofalcons seems to have taken place in the Eemian interglacial at the start of the Late Pleistocene, a mere 130,000-115,000 years ago; the Saker Falcon represents a lineage that expanded out of northeastern Africa into the interior of southeastern Europe and Asia, by way of the eastern Mediterranean region.[1]
In captivity, Lanner and Saker can interbreed. For example, one such hybrid lives at the African Lion Safari in Ontario, Canada. Gyrfalcon-Saker hybrids are also available (see bird flu experiment described in "Ecology and status").
A Hungarian mythological bird, the Turul, was probably a saker falcon (Kerecsensólyom).[2]
[edit]Ecology and status

The Saker Falcon is a raptor of open grasslands preferably with some trees or cliffs. It often hunts by horizontal pursuit, rather than the Peregrine's stoop from a height, and feeds mainly on rodents and birds. In Europe, Ground Squirrels and feral pigeons are the most common prey items. This species usually builds no nest of its own, but lays its 3-6 eggs in an old stick nest in a tree which was previously used by other birds such as storks, ravens or buzzards. It also often nests on cliffs.
BirdLife International categorises this bird as endangered, due to a rapid population decline, particularly on the central Asian breeding grounds. Every since the collapse of the Soviet Union, the United Arab Emirates has been the main destination for thousands of falcons caught and sold illegally for hefty sums at the black market. Kazakhstan is estimated to lose up to 1,000 Saker Falcons per year.[3]
The species also faces pressure from habitat loss and destruction. The population was estimated to be between 7,200 and 8,800 mature individuals in 2004. In the United States there are several captive breeding projects. There are currently several successful breeding projects by falconers in Canada. The most dramatic decline of the Saker falcon in Asia has been in Kazakhstan and Uzbekistan. On the contrary, a strongly protected and relatively abundant population persist in Hungary.
Saker nests support a species-rich assemblage of commensal insects (Merkl et al. 2004).
Saker Falcons are known to be very susceptible to avian influenza, individuals having been found infected with highly pathogenic H5N1 (in Saudi Arabia) and H7N7 (in Italy) strains. Therefore an experiment was done with hybrid gyr-saker falcons, which found that 5 falcons vaccinated with a commercial H5N2 influenza vaccine survived infection with a highly pathogenic H5N1 strain, whereas 5 unvaccinated falcons died. This means that Sakers could be protected from bird flu by vaccination, at least in captivity.[4]

Egg



Captive, Carolina Raptor Center, USA



Captive, Carolina Raptor Center, USA



Captive bird, Chew Valley Lake, England



Captive bird, Doha, Qatar



Captive bird



A saker falcon (Turul) monument at Tatabánya, Hungary.
[edit]In culture

Saker Falcon is the national bird of Hungary, known as Turul in the Hungarian mythology.
[edit]Footnotes

^ Helbig et al. (1994), Wink et al. (1998), Wink et al. (2004), Nittinger et al. (2005)
^ Laszlo Molnar: Saker Falcon protection in Eastern Europe
^ Antelava, Natalia (Sunday, 5 August 2007, 17:05 GMT 18:05 UK). Kazakhs use eagle to save rare falcon. BBC News.
^ Lierz, Michael; Hafez M. Hafez, Robert Klopfleisch, Dörte Lüschow, Christine Prusas, Jens P. Teifke, Miriam Rudolf, Christian Grund, Donata Kalthoff, Thomas Mettenleiter, Martin Beer, and Timm Harder (November 2007). "Protection and Virus Shedding of Falcons Vaccinated against Highly Pathogenic Avian Influenza A Virus (H5N1)". Emerging Infectious Diseases (Centers for Disease Control) 13 (11): 1667–74. PMID 18217549. Retrieved 12 June 2010.
[edit]References

BirdLife International (2004). Falco cherrug. 2006. IUCN Red List of Threatened Species. IUCN 2006. www.iucnredlist.org. Retrieved on 11 May 2006. Database entry includes a range map, a brief justification of why this species is endangered, and the criteria used
Helbig, A.J.; Seibold, I.; Bednarek, W.; Brüning, H.; Gaucher, P.; Ristow, D.; Scharlau, W.; Schmidl, D. & Wink, Michael (1994): Phylogenetic relationships among falcon species (genus Falco) according to DNA sequence variation of the cytochrome b gene. In: Meyburg, B.-U. & Chancellor, R.D. (eds.): Raptor conservation today: 593-599. PDF fulltext
Merkl, O.; Bagyura, J; Rózsa, L. (2004): Insects inhabiting Saker (Falco cherrug) nests in Hungary. Ornis Hungarica 14: 1-4. PDF fulltext
Nittinger, F.; Haring, E.; Pinsker, W.; Wink, Michael & Gamauf, A. (2005): Out of Africa? Phylogenetic relationships between Falco biarmicus and other hierofalcons (Aves Falconidae). Journal of Zoological Systematics and Evolutionary Research 43(4): 321-331. doi:10.1111/j.1439-0469.2005.00326.x PDF fulltext
Orta, Jaume (1994): 57. Saker Falcon. In: del Hoyo, Josep; Elliott, Andrew & Sargatal, Jordi (eds.): Handbook of Birds of the World, Volume 2: New World Vultures to Guineafowl: 273-274, plate 28. Lynx Edicions, Barcelona. ISBN 84-87334-15-6
Tomek, Teresa & Bocheński, Zygmunt (2005): Weichselian and Holocene bird remains from Komarowa Cave, Central Poland. Acta zoologica cracoviensia 48A(1-2): 43-65. PDF fulltext
Wink, Michael; Seibold, I.; Lotfikhah, F. & Bednarek, W. (1998): Molecular systematics of holarctic raptors (Order Falconiformes). In: Chancellor, R.D., Meyburg, B.-U. & Ferrero, J.J. (eds.): Holarctic Birds of Prey: 29-48. Adenex & WWGBP. PDF fulltext
Wink, Michael; Sauer-Gürth, Hedi; Ellis, David & Kenward, Robert (2004): Phylogenetic relationships in the Hierofalco complex (Saker-, Gyr-, Lanner-, Laggar Falcon). In: Chancellor, R.D. & Meyburg, B.-U. (eds.): Raptors Worldwide: 499-504. WWGBP, Berlin. PDF fulltext
[edit]External links

Wikimedia Commons has media related to: Falco cherrug
BirdLife International Species Factsheet
Southeast Europe Saker falcon Network
View page ratings
Rate this page
What's this?
Trustworthy
Objective
Complete
Well-written
I am highly knowledgeable about this topic (optional)

Submit ratings
Categories: IUCN Red List vulnerable speciesFalcoFalconryBirds of PakistanBirds of EuropeBirds of TurkeyBirds of the United Arab Emirates