مناره

مناره .ماذنه .صومعه هر یک ریشه در جنبه های کاملا متفاوت عملکرد ساختمان دارند.



مناره:

این واژه هیچ گونه دلالت ضمنی به فراخوان مردم به نماز ندارد و به معنی مکان نور و روشنایی است.

گاهی معادل با فانوس دریایی تصور می شود. به خصوص از زمانی که چنین ساختاری تا ظهور اسلام به طور گسترده برای اهداف نظامی بیزانسی در شمال آفریقا و سوریه استفاده می شد .

مناره از اجزای ضروری معماری اسلامی نیست و می بینیم که جمعیت های اسلامی از کشمیر تا سودان به ویژه وهابیون عربستان از ساختن مناره پرهیز می کنند .

برج های استوانه ای که به قلعه های نظامی اسلامی در کرانه ی شمال آفریقا مانند تونس اضافه شدند نه تنها حکم فانوس دریایی و دیده بانی را داشتند بلکه مناره نیز نام گرفتند.

پس بدون تردید ریشه واژه ی مناره از لغت عربی نور به معنای روشنایی مشتق شده است.

از این ارتباط با روشنایی به عنوان پایه ای برای تفسیر نمادین مناره به عنوان تجلی نور الهی و یا تصویر درخشش معنوی نیز استفاده شده است.

لغت مناره در یک روند نزولی در مفهوم تابلوی راهنما و یا تیرک نشانه ، سنگ های مرزی و برج دیده بانی به کار برده می شود.

تعاریف

دیگر تعاریف:



مناره یعنی جای نار، جای نور، جای روشنایی، و


ساختمان برج مانندی است که در کنار راه برای روشن کردن چراغ و راهنمایی می سازند .

مناره ها یکی از عناصر اصلی فن و هنر معماری اسلامی محسوب می شوند . الگوی اصلی مناره ها ، برجهای کوتاه و مربع شکل پیش از اسلام در سوریه بود که برای معابد و یا مقاصد کلیسایی ساخته می شد . ولی معماران مسلمان بر ارتفاع آن افزودند و به بناهای پله دار چند طبقه ای از نوع فانوس های دریایی رومی نزدیک تر کردند .

در ایران پیش از اسلام نیز ریشه های ساخت مناره به چشم می خورد . پیش از اسلام ، منار (میل) ، عنصر نمادین برای راه جویان بیابان ها بود که در حیطه حکومت ساسانی ، نوعی آتشگاه نیز محسوب می شد و مسئولیت نگهداری آتش آن بر عهده موبدان گذاشته شده بود . هدف از ساخت مناره ها در آن زمان ، عبادت و راهنمایی مسافران بود و پس از اسلام در کنار مساجد ، عنصری نمادین گشت برای هدایت دیده و دل به سوی مکان مقدس مسجد . نخستین مناره‌ها که مناره‌های گردی هستند ، به صورت تک ظاهر شدند . مناره از زمان ولیدبن عبدالملک در معماری جهان اسلام ظاهر شد و مسجد جامع دمشق هم به عنوان نقطة عطف معماری زمان ولیدبن عبدالملک می‌باشد .

چون معماران بناهای زمان ولید (چه مذهبی و چه غیرمذهبی) معماران مسیحی تازه مسلمان بودند ، بنابراین اولین مناره‌های جهان اسلام از برجهای کلیسایی با مقطع مربع شکل گرفته است که اصالتاً رومی هستند و رومی‌ها نیز از اتروسکها گرفته بودند . (اتروسکها › رومنها › بیزانس‌ها › امویان).

دومین دسته از مناره‌های معماری اسلامی به تقلید از زیگوراتهای بابلی ـ آشوری و به صورت حلزونی می‌باشند . (منارة ابودلف، مسجد ابن‌طولون در مصر، مسجد شجره، مسجد نمایشگاه بین‌المللی تهران).

مالویا

پلکان آجری مارپیچی شکل (البته در ساختن آن از سنگ هم می توان استفاده کرد) . که بیرون از ساختمان قرار می گیرد، «مالویا» نامیده می شود .

سه نمونه از این نوع منار هم چنان باقی است :

دو نمونه در عراق «سامره» قرار دارد .

سومی در «قاهره» که مسجد «ابن طولون» می باشد.

منارهای مالویا ، همیشه جدا از ساختمان بودند.

ساختمان مناره:

مناره از سه بخش تشکیل می شود :

1- پایه

2- ساقه

3-تاج



1- پایه یا سکو:



با توجه به ارتفاع زیاد و مساحت کم قاعده ، پایه مهمترین نقش را در مقاومت مناره داشته ، کوچکترین سستی در این قسمت یا زمین زیر آن منجر به فروریختن بنا می شود . بنابراین زمین را تا رسیدن به لایه های سخت حفر کرده ، با شفته و سنگ پر می کنند . سپس پایه یا سکو ساخته می شود . گاهی مناره ها را بدون پایه مستقیما روی زمین می سازند که از نمونه های آن می توان به منار علی و مناره مسجد برسیان اشاره کرد . پایه ها معمولا یا مربع بوده مانند منار رهروان اصفهان و منار خسروگرد سبزوار یا کثیرالاضلاع بوده مانند منارهای سین و زیاد که بدنه استوانه ای در وسط سکو قرار می گیرد.

2- ساقه یا بدنه:



از دوران پیش از اسلام می توان به میل اژدهای نورآباد که ساقه ای چهار ضلعی داشته اشاره کرد . همچنین می توان از میل فیروزآباد متعلق به دوره ساسانی نام برد . ساقه ای چهار ضلعی با پلکانی بر بدنه خارجی به ارتفاع سی و سه متر (در حال حاضر بیست و شش متر) که هر چه به سمت بالا می رود از پهنای آن کاسته می شود . بعد از اسلام ساقه استوانه ای تحفه مناره سازان شد و خود نیز بدل به برگ سبز نقاشی مقرنس کاران آجرکاران و کاشی کاران گشت . تا اوایل قرن پنجم مناره به صورت منفرد و مجزا از مجتمع مسجد ساخته می شد . گاهی مناره ای به مسجدی ساخته شده اضافه می شد و گاهی مسجدی در کنار مناره ای موجود احداث می گشت.

3- تاج:


سومین و بالاترین بخش یک مناره تاج یا کلاهک است . ساقه در نقطه گلوگاه با افزایش مقطع عرضی باز شده به صورت دایره یا چند ضلعی در آمده نعلبکی مناره یا جایگاه مؤذن را می سازد . دیواره مناره از نعلبکی یا کف تاج وسط تاج و سرپوش تاج گذشته تا حدود دو متر بالا تر از سقف تاج ادامه پیدا می کند . اطراف تاج با دیواری کوتاه یا نرده های مشبک فلزی وچوبی محصور می شود .



ساقه مناره ها سه گونه است :

الف) ساقه های استوانه ای بسیار ساده با تزئینات ناچیز . مانند : مناره گلپایگان و خرم آباد و مناره مسجد جامع تفرش
ب) ساقه های استوانه ای با ارتفاع زیاد که به دلیل مساحت بیشتر قاعده نسبت به مقطع فوقانی حالتی مخروطی داشته ایستایی بیشتری دارند .

ج) مناره های منشوری که با استقبال معماران ایرانی مواجه نشده و تنها معدودی از آنها در ایران ساخته شد . دراین مناره ها مقطع ساقه چند ضلعی است که با صعود به بالا از مساحت آن کاسته می شود . مانند مناره مسجد نائین . از حیث زیباشناسی با توجه به اهمیت قرینه سازی در معماری ایران ، مناره های زوجی چیزی بیشتراز یک شاهکار هستند و همانطور که دونا لد ویلبر می گوید ، استادانه ترین و زیباترین راه اهمیت دادن به سردر بلند ، ساختن آن و قراردادن دو مناره در دو طرف آن بوده . از دید فنی مناره های زوجی نقشی موثر در مقابله با نیروهای رانشی اتاق ایوان ایفا می کنند . نیروهای رانشی گنبد و ایوان به دو نیروی افقی و عمودی تبدیل می شوند . نیروی عمودی با نیروی عکس العمل زمین به وسیله پایه های قطور و نیروی افقی با عناصری مانند مناره که نیروی اضافی ایجاد می کند ، خنثی می گردد .

هر ساقه یا بدنه دارای بخشهای زیر است:

1- دکل:






با توجه به ساقه دکل چندضلعی یا استوانه ای است که پلکان مارپیچی به دور آن می چرخد و بالا می رود. دکل میلهای پیش از اسلام بسیار قطور بوده اند ولی در دوران اسلامی باریک تر و ظریف تر می شوند. دکلها معمولا از گچ سنگ و اجر ساخته شده و گاهی جهت استحکام بیشتر از سرب مذاب استفاده شده است.

2- پلکان:



پلکان میل فیروزآباد خارج از بنا قرار دارد اما در مناره های اسلامی پلکان به صورت مارپیچی حول دکل می چرخد. جهت پلکان عموما برخلاف حرکت عقربه ساعت بوده و تاثیر قابل ملاحظه ای بر مقاومت بنا در برابر زلزله دارد. در سه مناره مسجد جامع یزد مناره سلجوقی گلپایگان و مناره کوتاه مدرسه خان شیراز استثنایی در پلکان وجود دارد. در این مناره ها دو پلکان وجود دارد. یکی جهت صعود و بالا رفتن و دیگری جهت پایین آمدن به صورتی که هیچ ارتباطی بین این پلکانها نیست. در این حالت با در نظر گرفتن قد یک فرد متوسط القامه و با احتساب ارتفاع و فاصله خود راه پله ها دو پلکان به صورت مارپیچی و موازی هم ساخته می شوند.

3- نورگیرها:



الف) روزنه هایی کوچک به اندازه جای خالی یک یا چند آجر.

ب) پنجره هایی بزرگ که گاهی جهت اذان گویی نیز از آنها استفاده می شده است.



مناره های چهار گوش



مناره های استوانه ای



اغلب دارای پیکره ای ساده و در اندک مواردی تزیینات بسیار ابتدایی در بدنه استوانه ای آنها به چشم می خورد..

مناره های منشوری



از این نوع مناره که تنها معدودی از آن در معماری ایران به چشم می خورد ، در قاعده پند ضلعی دیده می شود که هر چه رو به بالا می رود از قطر قاعده آن کاسته می شود.

مناره های بلند و زیبای مسجد جامع نائین و مناره ی کوتاه مسجد امام حسن عسگری در آمل از این گونه اند.



مناره های مخروطی



این نوع مناره ها بسیار کشیده و به صورت مخروط مایل و موزون که سطح قائده ی آن در پائین از مقطع بالائی آن بزرگتر است می باشند . این فرم بدنه باعث استحکام و استیلای بیشتر مناره می گردد . از این نمونه می توان به مناره ی دامغان و سمنان و بسطام و ساربان و منار علی اشاره کرد. در سراسر جهان اسلام ، مناره ها اغلب از اجزای ثابت گفته شده تشکیل شده اند ، اما با تأثیر پذیری از شیوه معماری ملی هر منطقه ، شکلی خاص به خود گرفتند . مثلا در شمال آفریقا مناره ها حجیم و چهارگوش ، در مصر به صورت چند طبقه ، در ایران و مناطق همجوار به شکل استوانه ای لاغر ولی رفیع با گلدسته هایی زیبا و بی همتا ، در ترکیه عثمانی به گونه مدادی شکل با ردیفی از بالکن ها و در صحرای آفریقا و حتی حاشیه خلیج فارس به شکل هرم ناقص ساخته شدند.

منابع:

1- هیلن براند رابرت - معماری اسلامی - حوزه معاونت شهرسازی و معماری – ترجمه ایرج اعتصام - 1386

2- گولومبک لیزا - معماری

3- کخ ابا -معماری هند در دوره گورکانیان - دفتر پژوهش های فرهنگی - 1373

4- کیانی محمد یوسف - معماری ایران (دوره اسلامی ) - سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها - 1383

5- هردگ کلاوس - ساختار شکل در معماری اسلامی ایران و ترکستان - نشر بوم - 1376

6- پورپیرار ناصر - معماری و هنر سرزمین های اسلامی

7-کار گروهی - مجموعه مقالات معماری مسجد ، گذشته ، حال ، آینده - دانشگاه هنر - 1378

MINARET symbol of Islam –moonathan bloj8 -

9- بهومیل پروچازکا امجد - معماری مساجد جهان - انتشارات امیرکبیر - 1373

10- زمرشیدی حسین - مسجد در معماری ایران - انتشارات کیهان - 1374

11-کیانی محمد یوسف - معماری ایران دوره اسلامی - چاپخانه ارشاد اسلامی - 1366

12- کیانی محمد یوسف - معماری ایران دوره اسلامی - جلد 2 - چاپ سحاب - 1368

13 - سبک شناسی هنر معماری - نویسنده: جان هواک - ترجمه: پرویز ورجاوند

4 1– معماری ایران - نویسنده: آرتور پوپ - ترجمه: غلامحسین صدری افشار

سارا نوروزی-صدف حسامیان

توضیحات تکمیلی

مهدی رستمی:



علت دو ردیف پله منار های مسجد جامع یزد علتی امنیتی بود. به این خاطر که در تهاجمات و در گیری ها مخصوصا بعد از حمله مغول برای فرار ازدست مامورینی که برای دست گیری فرد خاطی آمده بودند فرد می توانست از پلکان دوم فرار کرده و از دست مامورین در امان بماند(از دست ما ایرانی ها!)

فرق عمده منار با میل در اینست که منار ها تو خالی و مجوف هستند اما میل ها تو پر.با این حال منار ها رو می تونستند مرتفع تر و بسازند و مقاومت استاتیکی آن ها از میل ها بیشتر بود چون پلکان هایی که داخل منار وجود داشت نقش فنریتی به منار می داد و آن را در برابر نیرو های جانبی مقاوم می کرد.از میل های قدیمی ایران میل اژدها (اشکانی) و اولین میل اسلامی میل امیربود.میل کلیان در افغانستان از میل های فوق العاده تیموریان بود.در شیوه رازی میل ها دارای پایه های قطور و محکم بودند اما در دوره آذری میل ها بلند ترو ظریف تر.میل های قبل از اسلام کوتاه تر و تو پر بودند اما بعد از اسلام ظریف تر بلند تر