جاویدان خرد

جاویدان خرد ( آداب العرب و الفرس ) ، کتابی در حکمت عملی تألیف ابوعلی مسکویه * (متوفی 421) حکیم ، مورخ و ادیب عهد آل بویه . این کتاب اندرزنامه ای است شامل ادب و حکمت اقوام ایرانی ، هندی ، عرب و رومی ؛ به همین سبب گاهی آن را آداب الفرس و الهند و العرب و الروم نیز نامیده اند ( رجوع کنید به امین ، ج 3، ص 160).

در صحت انتساب این اثر به مسکویه تردید نیست ، زیرا در آن (1358 ش ، ص 25) از کتاب دیگرش ، تهذیب الاخلاق و تطهیرالاعراق * ، یاد کرده و یاقوت حموی (متوفی 624؛ ج 2، ص 496) نیز این کتاب را جزو مؤلفات وی ذکر نموده است . زبان این اثر عربی است و آنچه آقابزرگ طهرانی (ج 1، ص 25، ج 5، ص 78) و خوانساری (ج 1، ص 255) در بارة فارسی بودن آن گفته اند، ظاهراً مربوط به ترجمه ای عربی از جاویدان خرد هوشنگ ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) است که مسکویه آن را به فارسی برگردانده است . این ترجمه اکنون در دست نیست (آقابزرگ طهرانی ، ج 22، ص 205؛ نیز رجوع کنید به امین ، ج 3، ص 160). محمد اَرْکون (مسکویه ، 1355 ش ، مقدمه ، ص چهار) معتقد است که مسکویه این اثر را پس از کتاب تهذیب الاخلاق و تجارب الامم نوشته و تاریخ اتمام نگارش آن بین 376 تا 382 است . البته مسکویه (1358 ش ، ص 5) خود تصریح کرده که از جوانی در اندیشة تدوین این اثر بوده است . او در استطالة الفهم جاحظ (متوفی 255) ــ اثری که اکنون در دست نیست و تنها مسکویه از وجود آن خبر داده است ــ وصف جاویدان خرد هوشنگ را خوانده و در جستجوی آن بوده و سرانجام آن را نزد موبد موبدان فارس یافته است (همانجا). جاویدان خرد (نوشتة هوشنگ )، وصیتی است از زبان هوشنگ ، از پادشاهان پیشدادی ، که برای فرزندش و پادشاهان پس از خود نوشته و مسکویه ترجمة بخشی از آن را که در اختیار داشته ، در ابتدای کتابش نقل کرده است . سپس وی حِکَم ایران و هند و عرب و روم را به آن افزوده و از باب تسمیة کل به جزء، یا به دلیل اهمیت این بخش ، کتاب خود را جاویدان خرد نامیده است (مسکویه ، 1359 ش ، مقدمة دانش پژوه ، ص بیست و پنج ؛ محمدی ، ج 1، ص 49، 227). گفتنی است که عنوان الحکمة الخالدة (قاهره 1952) که بَدَوی به این کتاب داده ، جعلی است و در کتاب مسکویه چنین عنوانی نیامده و بدوی خود در مقدمه (ص 10، 26) به عنوان اصلی کتاب ، یعنی جاویدان خرد ، تصریح کرده است .

هدف مسکویه از نگارش این اثر، تربیت و ارشاد نفوسِ جوانان و دوستداران حکمت بوده است . او پس از تدوین تجارب الامم به این نتیجه رسید که عقل در میان ملل گوناگون و در زمانهای مختلف ، به امور مشابهی حکم می کند و به واسطة چنین خردی که ازلی و ابدی است ، بشر می تواند قواعد منطق ، اخلاق ، سیاست و مابعدالطبیعه را باز شناسد و به سعادت نهایی برسد. این مطلب ، که در تهذیب الاخلاق به صورت بحثی و نظری آمده ، در جاویدان خرد در قالب وصایا، حکمتها و رمزها مطرح شده است (مسکویه ، 1355 ش ، مقدمة ارکون ، ص پنج ، ده ). مسکویه در این کتاب با بیان عبارات اخلاقی در قالب پند و انتساب آنها به شخصیتهای بزرگ و تکرار پندهای مشابه ، در پی بیدار کردن وجدان اخلاقی و تنظیم رفتارهای اجتماعی است ( رجوع کنید به فوشه کور، ص 11ـ12). کتاب وی مجموعه گفتارهایی بدون ترتیب به نظر می رسد اما در حقیقت او از میان منابعی که در اختیار داشته ، آنچه را با فرهنگ ایرانی و اسلامی تناسب بیشتری داشته ، بر گزیده است (همان ، ص 21،40) چنانکه از جهت کمّی بیشترین تعداد پندها به مردم عرب و مسلمانان



اختصاص دارد و حکمتهای ایرانیان و رومیان و پندهای نقل شده از حکمای هند در مرتبة بعد قرار دارند.

مطالب این کتاب را می توان از جهت صوری در سه قالب حکمت ، وصیت و تمثیل طبقه بندی کرد: حکمتها همگی جملات اسمیه اند، وصایا گفتارهایی هستند خطاب به کسی یا گروهی ، و تمثیل بهره گرفتن از رمزها و نمادهاست که در لوح قابس ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) آمده است (مسکویه ، 1355 ش ، همان مقدمه ، ص پانزده ـ نوزده ). از نظر محتوا نیز این کتاب حاوی سه نکتة اساسی است : مبارزه با شهوات و جلوگیری از افراط و تفریط ، مدح عقل و دعوت به علم و معرفت ، و حذر از مال و زن (عزت ، ج 2، ص 207ـ 208).

این کتاب با پندهای هوشنگِ پیشدادی آغاز شده است . هوشنگ در متون زردشتی نخستین شهریار است و از او با لقب «پَرَذاتَه » یاد شده که معادل اوستایی پیشداد و به معنای نخستین کسی که آیین آورد یا نخستین آفریده است (کریستن سن ، ج 1، ص 167ـ 168؛ رضی ، ج 4، ص 2370). در متون تاریخی غالباً پیشداد به معنای کسی است که اولین بار به عدل رفتار کرد (برای نمونه رجوع کنید بهمجمل التواریخ ، ص 24؛ ثعالبی مرغنی ، ص 5).

مسکویه که در تجارب الامم (ج 1، ص 5 ـ6)، همانند دیگر منابع تاریخی ، ابداع و آموزش بسیاری از امور و صنایع را به هوشنگ نسبت داده ، در جاویدان خرد (1358 ش ، ص 5) تصریح کرده که هوشنگ در نگارش جاویدان خرد از هیچ کتاب حِکْمی پیش از خود استفاده نکرده است . این متن به زبان پهلوی بوده و مسکویه سرگذشت افسانه آمیز کشف متن پهلوی را در کتاب خود به روایت جاحظ ، و او از واقدی ، آورده است . بنا بر این روایت ، مردی به نام ذوبان ، از حکمای کابل ، که از وجود این کتاب در خزاین ایوان مدائن مطّلع بوده است ، از مأمون (متوفی 218) خواسته بود که آن را به او ببخشند. به دستور خلیفه و به راهنمایی ذوبان ، کتاب را که صدبرگ داشته و در جعبه ای زیر خاک مدفون بوده است ، بیرون آوردند. ذوبان آن را مجموعه ای از حکمت باستان وصف کرده که «گنجور وزیر ایران شهر» از حکمت باستان گردآورده بوده است . به خواهش حسن بن سهل ، برادر فضل بن سهل ملقب به ذوالریاستین ، خضربن علی (مترجم آثار پهلوی به عربی ) سی برگ آن را به عربی ترجمه کرده و ظاهراً جاحظ همین ترجمه را در کتابش نقل کرده بوده است (همان ، ص 18ـ22؛ نیز رجوع کنید بهطرطوشی ، ص 445ـ446).

پندهای هوشنگ از نوع پندهای تجربی و عملی است نه دینی (تفضلی ، ص 208) و اغلب شکل دو وجهی یا عددی دارند. ظاهراً این متن پیش از مسکویه نیز شناخته شده بوده

زیرا کِنْدی (متوفی ح 252؛ ج 5، ص 156ـ 165) از وصایا

و پندهایی یاد کرده که از طریق «حاوربن جرد بن سعیدیار الملک ابوان شهر» به او رسیده و ظاهراً منظور همان

«گنجور وزیر ایران شهر» است و متن این پندها نیز با جاویدان خرد هوشنگ مطابقت دارد. علاوه بر این ، راغب اصفهانی (متوفی ح 400؛ ج 2، جزء 3، ص 700) از کتابی با عنوان جاودان یاد کرده و برخی پندهای هوشنگ را بازگو نموده

است (نیز رجوع کنید بهتفضلی ، ص 208؛ قس اته ، ص 260، پانویس ). متنی نیز در رسائل البلغاء (ص 146ـ172) با عنوان یتیمة السلطان به ابن مقفع (متوفی 139) منسوب است که بخشی

از آن با متن جاویدان خرد تطابق دارد، اما در صحت این انتساب تردید هست ( رجوع کنید بهفوشه کور ، ص 38؛ اته ، ص 264ـ 265، پانویس ).

مسکویه پس از ذکر نصایح هوشنگ ، از پندهای حکما و پادشاهان ایران مانند آذرباد، بزرگمهر، قباد، انوشیروان ، بهمن ، هرمز و جمشید یاد کرده است (برای متن اصلی برخی از این آثار رجوع کنید به متون پهلوی ، ص 120، 124ـ140؛ نیز رجوع کنید به محمدی ، ج 1، ص 40ـ 50، 87 ـ102، 116، 118). تقدم این بخش سبب شده است که برخی آن را متأثر از جریان شعوبیه * بدانند که به برتری عجم بر عرب قائل اند ( رجوع کنید به مسکویه ، 1358 ش ، مقدمة بدوی ، ص 28، 36؛ زرین کوب ، ص 47)، در حالی که مسکویه (1358 ش ، ص 25) تصریح کرده ، به سبب فارسی (پهلوی ) بودن متن اصلی جاویدان خرد ، حکمتهای ایرانیان را مقدّم داشته است . در این کتاب پس از بیان حکمتهای ایرانیان ، بدون ذکر نام کسی و در چند صفحه ( رجوع کنید به همان ، ص 91ـ100) به حکمتهای هند اشاره شده که بخشی از آن آداب مصاحبت با سلطان است . فصل بعد به حِکَم عرب اختصاص یافته که با احادیث نبوی آغاز شده است و شخصیتهای محوری این فصل به ترتیب عبارت اند از: علی علیه السلام با لقب امیرالمؤمنین ، حسن بصری و لقمان ، مسکویه ، از ابوبکر و عمر نیز نقل قول و با عبارات رحمه اللّه و رضی اللّه عنه از آنان یاد کرده است . کلماتی نیز از قُسّبن ساعِدَه ایادی ، اَکثم بن صَیفی و بسیاری از مشاهیر صوفیه مانند شبلی و جنید حتی عرب جاهلی در این فصل مندرج است . بیشتر پندهای این فصل ، قالب بیانی و روایی دارند و در بخش پایانی ، گفتارها با اشعار عربی مزین شده اند.

فصل حِکَم روم ـ یونان ، با پندهای سقراط آغاز می شود و با همانها نیز پایان می پذیرد. در میان این فصل (همان ،



ص 211ـ282)، پس از حکایات لوح قابس ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) باز هم گفتارهایی از سقراط نقل شده است . مسکویه در بخش اول این فصل ، وصیت افلاطون به ارسطو و در بخش آخر اندرزهای افلاطون در تربیت جوانان را آورده است . نصایحی را از زبان ارسطو خطاب به اسکندر، و مطالبی از هرمس ، دیوجانس ، بطلمیوس و فیثاغورس نیز بیان کرده است . چنین گزارشهایی از فیلسوفان یونان را، با کمی اختلاف و اغلب مفصّل تر، در آثار ابوسلیمان سجستانی (قرن چهارم ؛ ص 119ـ 128، 139ـ142، 149ـ150، 169ـ172، 187، 214، 216)، ابن هندو (متوفی 420؛ ص 80 ـ87)، مبشرّبن فاتک (متوفی 480؛ ص 185ـ 191) و شهرستانی (متوفی 548؛ قسم 2، ص 47ـ51، 124ـ 125) نیز می یابیم . به نظر می رسد روایتهای حُنَین بن اسحاق (متوفی 260؛ ص 116ـ119) و اسحاق بن حنین (متوفی 298؛ رجوع کنید بهمقالات فلسفیة قدیمة ، ص 52 ـ63)، از جمله منابع این گونه روایات باشد، چنانکه مسکویه (1358 ش ، ص 270) نیز به وی اشاره دارد.

حکایت لوح قابس ( رجوع کنید به همان ، ص 231ـ262)، که ساختار رمزگونه و تمثیلی آن با کل کتاب متفاوت است ، گفتگویی است میان قابس ــ یکی از شاگردان سقراط (ح 390 ق م ) ــ و شخص نامعلومی که به اشتباه ، در ترجمة عربی ، به نام ایرقلس ضبط شده است در بارة لوح مصوری که در یکی از معابد آتن بوده است . این متن در اصل یونانی بوده و به دلیل ورود به فرهنگ اسلامی ، اندکی در مطالب شرک آلود آن تصرف شده است (همو، 1355 ش ، مقدمة ارکون ، ص نوزده ). محققان در صحت انتساب این اثر به قابس تردید کرده اند و با توجه به ساختار صوری و محتوایی اثر، آن را متعلق به فیلسوفی رواقی به همین نام یا نویسنده ای ناشناس متعلق به قرن اول یا دوم پس از میلاد دانسته اند ( رجوع کنید به همو، 1358 ش ، مقدمة بدوی ، ص 48ـ52).

در این اثر نمادی از حیات انسان تصویر شده است که نشان می دهد در بدو ورود به دنیا، انسان باید فریب بخورد و بر اثر این فریب از جام جهل و گناه بنوشد، پس از آن اگر تسلیم هوای نفس شود و نتواند از گردنه های جادة زندگی عبور کند، دچار عذاب می شود و از رسیدن به سعادت باز می ماند، اما اگر بداند که سعادت در مال و جاه و زیبایی و امثال اینها نیست ، باید سختیهای فراوانی را تحمل کند تا از جهل و غفلت پاک شود و پس از آن می تواند به قلة سعادت راه یابد. البته شمار محدودی از مردم توانایی رسیدن به این مقصد را دارند ( رجوع کنید به همان ، ص 231ـ262). اشاره به ادب (پایدیا ) حقیقی و دروغین ، مراحل تعلیم و تربیت و نقش زن در راهنمایی به سوی مسیرهای مختلف ، از نکات شایان توجه در این لوح است ( رجوع کنید بهمسکویه ، 1355 ش ، مقدمة ارکون ، ص پانزده ؛ کرمر، ص 319ـ 320). متن یونانی این اثر به همراه ترجمة لاتینی و عربی آن (لیدن 1640) و ترجمة فرانسه (پاریس 1289/1873؛ الجزایر 1316/1898) و ترجمة اسپانیایی آن (مادرید 1793) به چاپ رسیده است (سرکیس ، ج 1، ستون 239).

مسکویه در خاتمه ، سخنانی را از متأخران مسلمان ذکر کرده که مطلع این گفتار، سخنان خود اوست . این بخش ، تنها جایی است که وصایای مؤلف کتاب آمده است ( رجوع کنید به 1358 ش ، ص 285ـ 292؛ نیز رجوع کنید بهابوسلیمان سجستانی ، ص 347ـ352). تأکید بر طلب حکمت ، شأن عقل ، لزوم جهاد با نفس ، اعتدال در امور و برتری مرتبة ذهن در قیاس با عقل از نکات مورد توجه وی است . مسکویه پس از آن (1358 ش ، ص 293ـ 375) آدابی را از ابن مقفع (متوفی 139؛ نیز رجوع کنید به ابن مقفع ، 1374 الف ، ص 40ـ106)، فارابی (متوفی 339) و ابوالحسن عامری (متوفی 381؛ نیز برای نمونه رجوع کنید به عامری ، 1399، ص 105، 108، 147) بیان کرده است . عامری معاصر مسکویه بوده و آوردن گفتار وی در جاویدان خرد ، نشانة ارج و احترامی است که مسکویه برای عامری قائل بوده است ( رجوع کنید به عامری ، 1399، مقدمة مجتبوی ، ص 45).

عامری در السعادة والاءسعاد (ص 320) ، جاویدان خرد هوشنگ را ستوده و آن را بهترین کتاب ایرانیان دانسته و جملاتی از آن را نقل کرده است ( رجوع کنید به ص 296ـ321، 422). به این ترتیب به نظر می رسد مسکویه تنها کسی نیست که نسخه ای از جاویدان خرد هوشنگ را در اختیار داشته است . نظیر چنین وصفی را بدون نام بردن از مسکویه در اثر طرطوشی (متوفی 520) نیز می توان ملاحظه کرد ( رجوع کنید بهص 228، 434، 443، 444ـ 446؛ برای چنین وصفی از جاویدان خرد نیز رجوع کنید به حمداللّه مستوفی ، ص 76ـ79؛ بناکتی ، ص 28؛ سبزواری ، ص 502 ـ 503؛ شیروانی ، ص 63ـ64؛ هدایت ، ص 293ـ294)، اما به طور قطع جاویدان خرد مسکویه در آثار متأخران اثرگذار بوده است ، چنانکه می توان تداوم سنّت اندرزنامه نویسی را در نصیحة الملوک امام محمدغزالی (متوفی 505) و اخلاق محتشمی نصیرالدین طوسی (متوفی 671) ملاحظه کرد. غزالی ، جاویدان خرد مسکویه را به عنوان یکی از منابع در اختیار داشته ( رجوع کنید به غزالی ، مقدمة همایی ، ص هشتاد و هفت ) و جملاتی را که از بزرگمهر، یونان دستور و انوشیروان نقل کرده است ، می توان با جاویدان خرد تطبیق داد (برای نمونه رجوع کنید بهص 224ـ 225؛ در مسکویه ، 1358 ش ، ص 53، 67). اخلاق محتشمی نیز کتابی در ردیف جاویدان خرد مسکویه است ، اما از جهت صوری و نظام مندی در مرتبة بالاتری قرار دارد. گفتنی است که مهارت نصیرالدین طوسی ، در گزینش اندرزها، مرهون اثر مسکویه بوده است (فوشه کور، ص 183). در این کتاب نیز نکاتی شبیه جاویدان خرد دیده می شود (برای نمونه رجوع کنید بهص 23، بند 30، ص 40، بند 37، ص 61، بند 40 و 42؛ به ترتیب در مسکویه ، 1358 ش ، ص 150، 223، 211، 48). شرف الدین قزوینی (متوفی 660؛ ص 56 ـ73) و میرخواند (قرن نهم ؛ ج 1، ص 500 ـ507) نیز ضمن ذکر هوشنگ ، از

کتاب مسکویه و متن فارسی منتسب به هوشنگ که با اشعاری از شاعران بزرگ تزئین شده ، یاد کرده اند. دولتشاه سمرقندی (قرن نهم ؛ ص 18)نیز قطعه ای مجعول از جاویدان خرد نقل

کرده است .

متن اصلی جاویدان خرد مسکویه را عبدالرحمان بدوی در 1331 ش / 1952 در قاهره به چاپ رساند که در 1358 ش در تهران افست شد. سید محسن امین عاملی نیز در اعیان الشیعة (ج 3، ص 160ـ170) از روی نسخة خطیِ نجیب الدین

کَرْخی متعلق به 528 گزیده ای از این کتاب را آورده که

بخش مهمی از آن ، یعنی حِکَم روم و متأخران اسلامی ، ناقص است . بخش نخست این کتاب (1358 ش ، ص ] 3 [ ـ 25) را کردعلی با عنوان جاویدان خرد در رسائل البلغاء (ص 469ـ 482) آورده است .

قدیم ترین متن فارسی از جاویدان خرد هوشنگ ، در مجموعه ای باعنوان خردنامه ، احتمالاً متعلق به قرن ششم و ذیل «نکتهاء کتاب جاویدان خرد » (ص 78ـ80) موجود است . معلوم نیست نویسندة ناشناس این مجموعه از متن مسکویه برای ترجمة فارسی بهره برده یا متن عربی قدیم تری در اختیار داشته است ، اما در هر صورت متن مسکویه کامل تر است و به نظر می رسد که مسکویه مرجع کامل تری در اختیار داشته است (فوشه کور، ص 36ـ40). این اثر را، که مینوی (ص 58) به نسخة خطی آن در کتابخانة نافذپاشا (ش 328) اشاره کرده ، منصور ثروت در 1367 ش در تهران منتشر نموده است . شرف الدین عثمان بن محمد قزوینی به دستور اتابک ابوبکر (628ـ 658)، جاویدان خرد را تا پایان حِکَم عرب جاهلی ترجمه کرده و محمدتقی دانش پژوه در 1359 ش آن را در تهران منتشر کرده است . در قرن هفتم نیز مؤلفی ناشناس در اثری با عنوان تاریخ شاهی (ص 88 ـ90)، ترجمة وصیت جمشید، مندرج در جاویدان خرد (1358 ش ، ص 65ـ66)، را آورده است . تقی الدین محمد ارجانی شوشتری (متوفی ح 1035) به دستور نورالدین جهانگیر، پادشاه هند (1014ـ1047)، فصولی از این کتاب را به فارسی برگردانده که از ترجمة قزوینی کامل تر است . این ترجمه را بهروز ثروتیان در 1355 ش به همراه مقدمة محمد ارکون در تهران منتشر کرد. ترجمة دیگر این اثر را محمدحسین بن شمس الدین (حکیم ) با اندکی دخل و تصرف در 1065 و به دستور پادشاه هند انجام داد. این اثر را درویش فانی مانِکجی به نام ناصرالدین شاه قاجار و با عنوان انتخاب شایسته خانی در 1293، در بمبئی چاپ کرد (منزوی ، ج 2، ص 1543) و نسخه ای از آن نیز در 1294 در تهران منتشر شد. سید محمدکاظم امام نیز بخش نخست کتاب مسکویه ، یعنی وصیت هوشنگ و داستانِ یافتن آن ، را ترجمه کرده و در بارة اشخاص مذکور در این بخش ، توضیحاتی داده است . این ترجمه در 1350 ش در تهران به چاپ رسیده است .

منابع : آقابزرگ طهرانی ؛ ابن مقفع ، الدرة الیتیمة ، او، الادب الکبیر ، در رسائل البلغاء ، اختیار و تصنیف محمد کردعلی ، قاهره : مطبعة لجنة التألیف و الترجمة و النشر، 1374/1974 الف ؛ همو، یتیمة السلطان ، در همان ؛ ابن هندو، الکلم الروحانیة فی الحکم الیونانیة ، چاپ مصطفی قبانی دمشقی ، قاهره 1318/1900؛ ابوسلیمان سجستانی ، صوان الحکمة و ثلاث رسائل ، چاپ عبدالرحمان بدوی ، تهران 1974؛ کارل هرمان اته ، تاریخ ادبیات فارسی ، ترجمه با حواشی رضازاده شفق ، تهران 1356 ش ؛ امین ؛ داوودبن محمد بناکتی ، تاریخ بناکتی = روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب ، چاپ جعفر شعار، تهران 1348 ش ؛ تاریخ شاهی قراختائیان ، از مؤلفی ناشناخته در قرن هفتم ، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی ، تهران : بنیاد فرهنگ ایران ، 1355 ش ؛ احمد تفضلی ، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام ، به کوشش ژاله آموزگار، تهران 1376 ش ؛ حسین بن محمد ثعالبی مرغنی ، تاریخ غررالسیر، المعروف بکتاب غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم ، چاپ زوتنبرگ ، پاریس 1900، چاپ افست تهران 1963؛ حمداللّه مستوفی ، تاریخ گزیده ؛ حنین بن اسحاق ، آداب الفلاسفة ، اختصره محمدبن علی انصاری ، چاپ عبدالرحمان بدوی ، کویت 1406/1985؛ خردنامه ، اثری از قرن ششم هجری ، چاپ منصور ثروت ، تهران : امیرکبیر، 1367 ش ؛ خوانساری ؛ دولتشاه سمرقندی ، تذکرة الشعراء ، چاپ محمد رمضانی ، تهران 1338 ش ؛ حسین بن محمد راغب اصفهانی ، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء ، بیروت : منشورات دارمکتبة الحیاة ، ] بی تا. [ ؛ رسائل البلغاء ، اختیار و تصنیف محمد کردعلی ، قاهره : مطبعة لجنة التألیف و الترجمة و النشر، 1374/1954؛ هاشم رضی ، دانشنامة ایران باستان : عصر اوستایی تا پایان دوران ساسانی ، تهران 1381 ش ؛ عبدالحسین زرین کوب ، از گذشتة ادبی ایران ، تهران 1375 ش ؛ محمد باقربن محمد مؤمن سبزواری ، روضة الانوار عباسی : مبانی اندیشة سیاسی و آیین مملکتداری ، چاپ نجف لک زایی ، قم

1381 ش ؛ یوسف الیان سرکیس ، معجم المطبوعات العربیّة و المعربّة ، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛ فضل اللّه شرف الدین قزوینی ، تاریخ المعجم فی آثار ملوک العجم ، چاپ سنگی تهران 1327؛ محمدبن عبدالکریم شهرستانی ، کتاب الملل و النحل ، چاپ محمدبن فتح اللّه بدران ، قاهره ?] 1375/1956 [ ، چاپ افست قم 1364 ش ؛ زین العابدین بن اسکندر شیروانی ، حدائق السیاحة ، تهران 1348 ش ؛ محمدبن ولید طرطوشی ، سراج الملوک ، بیروت 1995؛

محمدبن یوسف عامری ، الامد علی الابد ، چاپ اورت ک . روسون ، بیروت 1399/1979؛ همو، السعادة و الاسعاد فی السیرة الانسانیة ، چاپ مجتبی مینوی ، تهران 1336 ش ؛ عبدالعزیز عزت ، ابن مسکویه : فلسفته الاخلاقیة و مصادرها ، ] قاهره [ 1946؛ محمدبن محمد غزالی ، نصیحة الملوک ، چاپ جلال الدین همایی ، تهران 1367 ش ؛ شارل ـ هانری دو فوشه کور، اخلاقیات : مفاهیم اخلاقی در ادبیات فارسی از سدة سوم تا سدة هفتم هجری ، ترجمة محمدعلی امیر معزی و عبدالمحمد روح بخشان ، تهران 1377 ش ؛ جوئل کرمر، احیای فرهنگی در عهد آل بویه : انسان گرایی در عصر رنسانس اسلامی ، ترجمة محمدسعید حنایی کاشانی ، تهران 1375 ش ؛ آرتور امانوئل کریستن سن ، نمونه های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه ای ایرانیان ، ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار و احمد تفضلی ، تهران 1377 ش ؛ محمدبن ابراهیم کندی ، بیان الشرع ، عمان 1402ـ1413/1982ـ1992؛ مبشربن فاتک ، مختار الحکم و محاسن الکلم ، چاپ عبدالرحمان بدوی ، بیروت 1980؛ متون پهلوی ( ترجمه ، آوانوشت )، گردآوری جاماسب ـ آسانا، گزارش سعید عریان ، تهران : کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران ، 1371 ش ؛ مجمل التواریخ و القصص ، چاپ محمدتقی بهار، تهران : کلالة خاور، 1318 ش ؛ محمد محمدی ، الترجمة و النقل عن الفارسیة فی القرون الاسلامیة الاولی ، ج 1، بیروت 1964؛ احمدبن محمد مسکویه ، تجارب الامم ، چاپ ابوالقاسم امامی ، تهران 1366ـ1379 ش ؛ همو، الحکمة الخالدة = جاویدان خرد ، چاپ عبدالرحمان بدوی ، قاهره 1952، چاپ افست تهران 1358 ش ؛ همان : ترجمة جاویدان خرد ، از شرف الدین عثمان بن محمد قزوینی ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1359 ش ؛ همان : جاویدان خرد ، ترجمة تقی الدین محمد شوشتری ، چاپ بهروز ثروتیان ، تهران 1355 ش ؛ مقالات فلسفیة قدیمة لبعض مشاهیر فلاسفة العرب : مسلمین و نصاری ، مع تعریب اسحاق بن حنین ، بیروت : مطبعة الکاثولیکته ، 1911؛ منزوی ؛ میرخواند؛ مجتبی مینوی ، «از خزاین ترکیه »، مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران ، سال 4، ش 2 (دی 1335)؛ محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، اخلاق محتشمی ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1339 ش ؛ رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، کتاب فرهنگ انجمن آرای ناصری ، چاپ سنگی تهران 1288، چاپ افست تهران ] بی تا. [ ؛ یاقوت حموی ، معجم الادباء ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1993.

/ طیّبه کرمی /