رخت . [ رَ ] (اِ)
۞ اسباب و متاع خانه . (آنندراج ) (انجمن آرا) (از لغت محلی شوشتر نسخه ٔخطی کتابخانه ٔ مؤلف ) (ناظم الاطباء) (از فرهنگ سروری ). گرانبهای از اسباب خانه . (ناظم الاطباء). سامان . اسباب و تجملات . (از شعوری ج
2 ص
2). اثاث . (ملخص اللغات حسن خطیب ). کالا. خواسته . اثاث البیت . مبل . (یادداشت مؤلف ). اثاث البیت و جَنْدَر. (ناظم الاطباء). اسباب خانه . (برهان ). آن لوازم زندگی خانه که از جنس پارچه باشد مثل رختخواب و پرده و امثال آن و جهانگیری برای رخت معانی دیگری هم نوشته اما شواهدش کافی نیست ورشیدی هم بر آن اعتراض بجا کرده است . (فرهنگ نظام ).دُمْلوج . عَرْض . (منتهی الارب ). عَرَض . (منتهی الارب )(صراح اللغة). زَلَزِل . (منتهی الارب ). ظَهَرة. (یادداشت مؤلف ). قأث . لفاء. (منتهی الارب )
: از رخت و کیان خویش من رفتم و پردختم
چون کرد بماندستم تنها من و این باهو.
رودکی .
سپردم ترا رخت و پرده سرای
همان گنج آگنده و تخت و جای .
فردوسی .
ز راه مهر جستن بازگشتم
ز رخت مهر دلپرداز گشتم .
(ویس و رامین ).
همی گفتم دریغا روزگارم
سپاه وگنج و رخت بیشمارم .
(ویس و رامین ).
بود جای رختم سه پرتاب تیر
گله خود نگنجد همی در ضمیر.
شمسی (یوسف و زلیخا).
چت بود نگشتی هنوز پیری
کت رخت نمانده ست درجوالم .
ناصرخسرو.
پس جبرئیل لوط را فرمود که برخیز و رختهای خود را برگیر و دختران را فرا پیش گیر. (قصص الانبیاء ص
57). برخاستم و به مدرسه شدم تا رختها بردارم و پیش شیخ آیم من رخت درهم آوردم کسی خبر به خواجه ... برد. (اسرارالتوحید).
غارتی از ترک نبرده ست کس
رخت به هندو نسپرده ست کس .
نظامی .
در آن خانه که بود آن روز تختش
به صاحبخانه بخشیدند رختش .
نظامی .
اگر زمانه ز عدل تو آگهی یابد
از این سپس نکند رخت عمر ما یغما.
کمال الدین اسماعیل .
چون ز حسرت رست و بازآمد به راه
دید برده دزد رخت از کارگاه .
مولوی .
سرایی است کوتاه و دربسته سخت
نپندارم آنجا خداوندرخت .
(بوستان ).
زرش دیدم و زرع و شاگرد و رخت
ولی بی مروت چو بی بر درخت .
(بوستان ).
چاره ای جز آن ندیدیم که رخت و سلاح و جامه رها کردیم و جان بسلامت بردیم . (گلستان ).
محتاج قصه نیست گرت قصد خون ماست
چون رخت آن ِ تست به یغما چه حاجت است .
حافظ.
اهلاک ؛ فروختن مال و رخت را. دَکْن ؛ بر هم نهادن رخت را. عِرزال ؛ رخت اندک . عَکْل ؛ رخت بر هم نهادن . کُربَج ؛ رخت دکان تره فروش . کفیت ؛ رخت زندگانی . مُنَضَّد؛ رخت برهم نهاده یا برگزیده ٔ آن . منضود؛ رخت برهم نهاده . نَضَد و نَضید؛ رخت برهم نهاده یا برگزیده ٔ آن . نَفیش ؛ رخت پراکنده در خنور. (منتهی الارب ).
-
رخت اقامت آوردن ؛ از سفر بازآمدن . اقامت کردن . (مجموعه ٔ مترادفات ص
31).
-
رخت خانه ؛اسباب خانه و اثاث البیت . (ناظم الاطباء). اثاث . کالای خانه . کاله ٔ خانه . (یادداشت مؤلف ). تاش . سُفاطة. شَذَب . شَذبة. قاش ماش . قماش . مَحاش . قَرْبَشوش . قَثَرة. قُثارِد. قَثْرَد. قِثْرِد: اوقاب ؛ رختهای خانه .رِهاط؛ رخت خانه . عقار؛ رخت و اسباب خانه . شوار (بتثلیث شین )؛ رخت خانه . (منتهی الارب )
: بیدارشو ای خواجه که خوش خوش بکشد
حمال زمانه رخت از خانه ٔ عمر.
حافظ.
نتواند کسی اندررود در خانه ٔ پهلوان و رخت خانه ٔ او تاراج کند. (ترجمه ٔ انجیل لوقا ص
162 باب
9 شماره ٔ
62).
-
رخت سامان ؛ دربایست . چیزهای لازم خانه . اثاث . (یادداشت مؤلف ).
-
رخت سرا ؛ اسباب خانه . اثاث البیت . اثاثه ٔ منزل . بنه و اسباب خانه
: پختن دیگ نیکخواهان را
هرچه رخت سراست سوخته به .
(گلستان ).
-
رخت عروس ؛ جهاز عروس و هر چیزی که عروس از خانه ٔ پدر و مادر خود از اثاث البیت و اسباب و لباس و جز آن به خانه ٔ داماد می آورد. (ناظم الاطباء): اَغْناء؛ رختهای عروسان . جهاز؛ رخت مرد و مسافر و عروس . (منتهی الارب ).
-
رخت کسی بر آسمان بودن ؛ بلندمرتبه بودن . (آنندراج ).
-
رخت و مال ؛ اثاث و دارایی . بنه و اسباب
: چو بگذشت و بر خدمتش هفت سال
از اندازه بیرون شدش رخت و مال .
شمسی (یوسف و زلیخا).
-
رخت و متاع ؛ چیزهایی که متعلق به ملک شخص باشد. (ناظم الاطباء).
-
رخت هستی ؛ فهم و دریافت و ادراک . (ناظم الاطباء).
-
رخت یکسو نهادن از جایی ؛ بیرون شدن از آنجا. رفتن از آنجای . خارج گشتن . بدر شدن
: همان لحظه کاین خاطرش روی داد
غم از خاطرش رخت یکسو نهاد.
(بوستان ).
|| کالا. متاع . ج ِ عربی : رُخوت . (فرهنگ فارسی معین )
: رخت خاقانی در این عالم نمی گنجد ز غم
غمزه ای بر هم بزن او را بدان عالم فرست .
خاقانی .
کسان را زر و سیم و ملک است و رخت
چرا همچوایشان نیی نیکبخت .
(بوستان ).
|| بنه و بنگاه باشد. (لغت فرس اسدی )
: از آن ده شتربار دینار کرد
صد اشتر ز رخت و بنه بار کرد.
فردوسی .
سپارم به تو تاج و تخت ورا
همان افسر و گنج و رخت ورا.
فردوسی .
به بیرون دژ رخت بگذاشتم
جهان در پناه تو پنداشتم .
فردوسی .
رخت مسیحا نکشد هر خری
محرم دولت نبود هر سری .
نظامی .
چهارصد اشتر رخت او کشیدی . (تاریخ طبرستان ). سلاح از تن بگشادندو رخت غنیمت بنهادند. (گلستان ).
-
رخت اقامت ریختن در جایی ؛ کنایه از قرار گرفتن و اقامت کردن . (آنندراج )
: مریز از سادگی رخت اقامت در گنه گاهی
که آتش دیرپا از لاله باشد کوهسارش را.
صائب (از آنندراج ).
-
رخت بیرون زدن ؛ بیرون شدن . خارج گشتن . رخت بربستن
: ستون علم جامه در خون زده
نجات از جهان رخت بیرون زده .
نظامی (از آنندراج ).
-
رخت گشودن در جایی یا به جایی ؛ کنایه از قرار گرفتن و اقامت کردن است . (آنندراج )
: گرد سفر از چهره ٔ ما شسته نگردد
تا رخت چو سیلاب به دریا نگشاییم .
صائب (از آنندراج ).
|| پوشیدنی . (فرهنگ سروری ) (برهان ) (لغت محلی شوشتر). هر چیز پوشیدنی . (ناظم الاطباء). لباس . (فرهنگ نظام ) (آنندراج ) (انجمن آرا) (فرهنگ رازی )
۞ . جامه و لباس و آنچه بدان جامه و کاغذ و غیره ساخته شود. (غیاث اللغات )
: همان به که با این چنین بار سخت
برون ناورم چون گل از گوشه رخت .
نظامی .
جسم رخت است جواهر عرض آن الوان
ستر آن جمله محیط است و سجاف است مدار.
نظام قاری .
-
رخت بافتن ؛ جامه بافتن . پارچه بافتن
: سرو را گر دگران رخت ثنا بافته اند
لیک این جامه از آن دوخت به بالای دلم .
حسین ثنایی .
-
رخت را تغییر کردن ؛ تبدیل کردن جامه . (از آنندراج ). عوض کردن لباس و پوشش
: هیچ تشریف جهان را به از آزادی نیست
رخت خود سرو محال است که تغییر کند.
صائب (از آنندراج ).
-
رخت ریختن یا برون ریختن ؛ رها کردن جامه و جز آن . بجا گذاشتن جامه و جزآن
: سر از تیغباران چو برگ درخت
یکی ریخت رخت و یکی یافت تخت .
فردوسی .
مکن شکوه گر در جوابم خموش
که رخت شنیدن برون ریخت گوش .
ظهوری ترشیزی (از آنندراج ).
-
رخت سلام علیک ؛ لباسی که برای رفتن به دربار در بر کنند. رخت سلامی . (از آنندراج )
: رخت سلام علیک پوشیده به طمطراق هرچه تمامتر به خانه ٔ آن گرسنه چشم درآمد. (از مفرح القلوب از آنندراج ).
-
هندوانه رخت ؛ کسی که جامه ٔ سیاه پوشد. آنکه لباس مشکی در بر کند. سیاه پوش .
- || بمجاز، بدبخت . سیه کام . تیره بخت . ماتم زده
: به من هندوانه رخت از بخت
طرب زنگیانه می نرسد.
خاقانی .
-
امثال :
رخت از دروازه درمی رود سوزن و نخ برمیگرداند ؛ رفو کردن و رقعه دوختن ، جامه را صورت نوی و تازگی بخشد. (امثال و حکم دهخدا ج
2 ص
865).
رخت دو جاری را در یک طشت نمیشود شست ؛ زنهای دو برادر همیشه رقیب و محسود یکدیگرند. (از امثال و حکم دهخدا ج
2 ص
865).
|| اسباب و بنه ٔ سفر از لباس و غیر آن . (فرهنگ نظام ).
-
رخت سفر ؛ اسباب سفر. (ناظم الاطباء).
-
رخت سفر ریختن در جایی ؛ اقامت کردن در آنجای . (مجموعه ٔ مترادفات ص
31).
- رخت سفر گشادن ؛ از سفر بازآمدن . اقامت کردن . (مجموعه ٔ مترادفات ص
31). || پرده ٔ منقش و قلابدوزی . || زین پوش . (ناظم الاطباء). یراق اسب . (لغت محلی شوشتر). ساخت اسب . مجموعه ٔ زین و برگ و ستام و پوشش اسب : اذقن ؛ ناقه که رخت و بار آن کج گردیده باشد. تدفیف ؛ سبک گردانیدن رخت و بار اشتر را. (منتهی الارب )
: غلامی سیصد در زر و سیم غرق همه با قباهای سقلاطون و دیبای رومی و جنیبتی پنجاه دیگر با رخت زر. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
282).
-
رخت بر بارگی بستن ؛ یراق و زین آلات را بر روی اسب بستن . بنه و متاع و وسائل بر اسب نهادن برای حرکت
: جهانجوی بر بارگی بست رخت
زفتراک او سر برآورد بخت .
نظامی .
-
رخت بر خر بستن ؛ راهی شدن . (آنندراج ).
|| لفظ رخت از فارسی به عربی رفته و معنی زین و پالان اسب دارد و در زبان ولایتی مازندران هم به همین معنی استعمال می شود، رُخوت جمعرخت است که لفظ فارسی جمع عربی بسته شده است . (فرهنگ نظام ). زین . سَرْج (فارسی ). (از اقرب الموارد). رحل . (لغت فرس اسدی ). || اسب . (ناظم الاطباء)(شعوری ج
2 ص
2) (از فرهنگ جهانگیری ). به معنی اسب هم آمده است که به عربی فَرَس خوانند. (برهان )
۞ . اسب یا فَرَس . (لغت محلی شوشتر). ستور عموماً و اسب خصوصاً. (انجمن آرا) (آنندراج ).اسب و به این معنی در اصل رخش بود شین معجمه به فوقانی بدل کردند. (غیاث اللغات ). ابوعبید گوید به معنی قعود و قعوده است و آن بارگیری یا اشتری است که ساربان یا شبان برای بار کردن متاع و توشه ٔ خویش بکار برد. (یادداشت مؤلف )
: گره بر دوال کمر بست سخت
به جنگ دوالی روان کرد رخت .
؟ (از انجمن آرا).
۞ || شعاع و پرتو آفتاب . (ناظم الاطباء).
-
رخت خورشید و ماه ؛ شعاع آفتاب و پرتو ماه . (آنندراج ) (ناظم الاطباء).
|| اندوه و غم و غصه . (ناظم الاطباء) (از برهان ) (از لغت محلی شوشتر) (از فرهنگ جهانگیری ). غم و غصه . (از شعوری ج
2 ص
2)
: از دل برون شو ای غم دنیا و آخرت
کاین خانه جای رخت بود یا مجال دوست .
سعدی .
|| طعام یک مرده . (فرهنگ سروری ) (ناظم الاطباء) (از شعوری ج
2 ص
2) (آنندراج ) (انجمن آرا) (از فرهنگ جهانگیری ). طعام و خورش یک مرده را نیز گفته اند. (برهان ). مؤلف انجمن آرا و به نقل از وی مؤلف آنندراج گوید: از همه عجیب تر به معنی طعام یکمرده آوردن و این بیت را شاهد آوردن «...دل بینوا را ز غم داده رخت ». برهانش چیست ؟ استشهادی که او کرده از شعر شهابی است و آن بیت هم برهان طعام یکمرده نمی شود. (از انجمن آرا) (از آنندراج )
: زده بر در نطق من قفل سخت
دل بینوا را ز غم داده رخت .
شهابی (از سروری ).
|| تیر گاوآهن . (فرهنگ فارسی معین ). || (ص ) درست و راست . (ناظم الاطباء) (از برهان ) (از لغت محلی شوشتر) (از فرهنگ جهانگیری ) (از شعوری ج
2 ص
2)
: گریوه بلند است و سیلاب سخت
مگردان عنان خود از راه رخت .
۞ نظامی (از انجمن آرا).
|| راه راست . (از آنندراج ) (از انجمن آرا).