مشک . [ م ُ
/ م ِ ]
۞ (اِ) ... ناف آهوی خطائی است و عربان مسک خوانند. (برهان ). فارسی به کسر میم و اهل ماوراءالنهر بضم میم خوانند و عرب مِسک بجای شین ، سین دانند و مشک بر چهار قسم خواهد بود اول را ترکی نامند از حیوانی شبیه به آهوی چینی بطریق حیض یا بواسیر دفع شود بر روی سنگها منجمد در غایت خوشبویی چنانکه بوی آن رعاف آورد و رنگش زرد و با صلابت باشد و قطعات آن دراز و قلیل الوجود است . دویم تبتی و آن از نافه حاصل شود که خون اطراف در ناف جمع شده بعد از رسیدن به سبب خارشی که در پوست آن حادث شود بر سنگها مالیده تا جدا شود. سیم چینی که بعد از ذبح حیوان اطراف ناف آن را به دست مالیده تا خون اطراف در ناف جمع شود. پس با ناف آهو بریده خشک نموده به اطراف برند و آن با صلابت باشد. چهارم هندی و آن خونی است که از ذبح آن حیوان گرفته باجگر و سرگین روده ٔ او مخلوط نموده قدری مشک خالص به آن ممزوج ساخته در نافها کرده باطراف فرستند. علامت غش آن سیاهی مفرط و سنگینی آن است . اما آهوی آن حیوانی است از آهو کوچک تر در بلاد چین و هند و ترک پیدا شود به اندک اختلاف و آن را آهوی چینی نامند. دستها کوتاه تر از پای اوست و دو دندان پیش کج بطرف زمین و شاخ آن سپید و منحنی ... که به دنباله ٔ آن میرسد و در آن سوراخها دارد که استنشاق هوا به آن میکند. (انجمن آرا) (از آنندراج ). تر، تازه ، سارا، خشک ، سوده از صفات اوست و به طراز و تاتار و چین و ختن و تبت منسوب .(بهار عجم ) (آنندراج ). ماده ای سیاه و بسیار معطر که محتوی در یک قسم کیسه است در زیر شکم یکنوع حیوان شبیه به آهو که آن را آهوی مشک گویند. و مشک اذفر بهترین اقسام مشک و مشک تاتاری مشکی که از تاتارستان می آورند. و مشک تبت ، مشکی که از تبت می آورند و مشک زمین و یا مشک زمینی : سعد. و مشک نافه : مشک خالص بی غش . (ناظم الاطباء). بالضم و بالکسر هر دو صحیح است چرا که اهل فارس به کسر میم و اهل ماوراءالنهر به ضم میم خوانند و مسک بالکسر و سین مهمله معرب آن است . (غیاث ) (از فرهنگ رشیدی ). مسک . (ترجمان القرآن ). لغویین آن را در جمله ٔ ذکورةالطیب یعنی عطرها که جامه رنگین نکند و از اینرو مردان نیز آن را توانند به کار بردن ،آوردند. ماده ای نهایت خوشبوی در کیسه ای که آن را نافه گویند و در زیر شکم آهوی مشکین نرینه جای دارد. مشک مشموم . مشک پخته . مشک آمیخته . غالیه . لاتینی مسکوس
۞ آهوی مشکین لیکن بگمان من چون این حیوان در مشرق بوده است اصل کلمه شرقی است و لاتن ها هم از مشرق گرفته اند. (یادداشت مؤلف ). ابن البیطار گوید نوعی «راوند» را «راوند» ترکی گویند...چنانکه مشک را عراقی گویند برای اینکه از راه عراق به ما می رسد. (یادداشت مؤلف ). سنسکریت «موسکا»
۞ مصغر «موس »
۞ موش ، یونانی «موسکوس »
۞ ، لاتینی «موسکوس »
۞ ...ماده ای است معطر مأخوذ از کیسه ای مشکین به اندازه ٔتخم مرغی ، مستقر در زیر پوست شکم آهوی ختایی نر. وقتی که تازه باشد به رنگ شکلات و لزج است . اما خشک آن به صورت گرد دارای طعم کمی تلخ و بوی تند است . آن رابه عنوان اساس بسیاری از عطریات به کار می برند. (از حاشیه ٔ برهان چ معین ). آهوی مشک با دیگر آهوان در چهره و رنگ و شکل و شاخ تفاوتی ندارد. تنها فرق آن با دیگر آهوان در آن است که آهوی مشک را دو دندان است همچون دندان فیل ، از فک بیرون آمده باندازه ٔ یک شبر یا کم تر یا بیشتر. (از مسعودی ). کیفیت تکوین مشک چنان است که : طبیعت آهو، خون را بناف آن فرستد، و چون درناف بسته شود و برسد خارش گیرد و آهو را آزار دهد پس به صخره ها و سنگها رود که آفتاب بر آن تافته و گرم شده است و ناف خویش را بدان سنگها بخارد و او را خوش آید، تا آنکه از خاراندن ناف بر سنگ پوست ناف شکافته شود و ماده بر سنگ روان گردد، آنچنانکه دملی بشکافد. و آهو از این کار لذتی می یابد
۞ . و چون ماده از ناف بیرون رود جراحت بهم آید و باز خون در آنجا فراهم گردد. مردم تبت برای بدست آوردن این ماده به چراگاههای آهو روند و خونی را که طبیعت آهو به عمل آورده و آفتاب بخشکانیده وهوا در آن اثر کرده بر این سنگ بیابند. و در نافه ها که از آهوان شکار شده گرفته اند، نهند. و این نیکوترین مشک است که پادشاهان تبت آن را به کار برند و برای یکدیگر هدیه فرستند. و گاه بازرگانان از آنجا حمل کنند اما بیشتر مشک را از طریق شکار آهو به دست آورند. چنانکه آهو را با دام یا با تیر شکار کنند و بکشند و نافه ٔآن را ببرند، و در این وقت خون در ناف آهو گرم است و هنوز تازه بود و نارسیده و بوی آن گندناک باشد، چون بوی عرق تن . پس زمانی نگاه دارند تا بوی ناخوش آن برود و هوا در آن اثر کند و بمشک بدل شود. (از مروج الذهب چ مطبعه ٔ ازهریه ٔ مصر ج
1 صص
68-
69). آنچه در مفردات ابن البیطار ذیل کلمه ٔ مشک آمده گویا مأخوذ از همین شرح است و مؤلف هم بمأخذ خود تصریح کرده است . ابن سینا نویسد: نیکوترین مشک ، تبتی است و گویند چینی است سپس خرخیزی ، سپس هندی ، سپس دریائی . (قانون ، ادویه ٔ مفرده ). عبارت تذکره ٔ ضریر انطاکی نیز خلاصه ای است از قول مسعودی جز اینکه دو نوع دیگر از مشک در این کتاب آمده ، یکی بنام مشک ترکی که گوید بشکل حیض از آهو بر سنگ روان میشود. و نویسد که کسی که قائل به نجاست مشک است این نوع را اراده کرده است ، و دیگری هندی که آن خونی است که به ذبح از آهو گیرند و با کبد آن و مشک بیامیزند و خشک کنند. (از شرح بیتهای مشکل دیوان انوری تألیف سیدجعفر شهیدی ص
50)
: یک لخت خون بچه ٔ تاکم فرست از آنک
هم بوی مشک دارد و هم گونه ٔ عقیق .
رودکی .
از گیسوی او نسیمک مشک آید
وز زلفک او نسیمک نسترون .
رودکی (شرح احوال چ سعید نفیسی ص
1043).
به جای مشک نبویند هیچکس سرگین
به جای باز ندارند هیچکس ورکاک .
ابوالعباس .
از این ناحیت (تغزغز) مشک بسیار خیزد. (حدود العالم ). اتفاق کردند که سیم زنند از شش چیز زر و نقره و مشک و ارزیز و آهن و مس . (تاریخ بخارای نرشخی چ مدرس رضوی ص
51).
بدان خستگیش اندرآکند مشک
بفرمود پس تاش کردند خشک .
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ص 6776).
مرا گفت شاه یمن را بگوی
که بر گاه تا مشک بوید به بوی .
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ص 66).
بش و یال اسبان کران تا کران
براندوده از مشک و از زغفران .
فردوسی (شاهنامه ایضاً ص 218).
شتروار ارزن بدین هم شمار
همان دنبه و مشک و روغن هزار.
فردوسی .
گفتم که مشک ناب است آن جعد زلف تو
گفتا به بوی و رنگ عزیز است مشک ناب .
عنصری .
چو مشک بویا، لکنْش
۞ نافه بوده ز غژب
چو شیر صافی پستانْش بوده
۞ از پاشنگ .
عسجدی .
خانهای زرین و جواهر و عنبرینها و کافور بنهاد و مشک و عود بسیار در آنجا نهادند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
366). بباید دانست فضل را هرچند که پنهان دارند آخر آشکار شود چون بوی مشک . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص
206).
بهشتی است بومش ز کافور خشک
گیاهش ز عنبر درختانْش مشک .
اسدی .
گرامی همیشه به بوی است مشک
چو شد بوی ، چه مشک و چه خاک خشک .
اسدی .
ز دُم ریختی گرد کافور خشک
ز منقار یاقوت و از پرّمشک .
اسدی .
چون بوی خوش از مشک جدا گشت وزر از سنگ
بیقدر شودمشک و شود سنگ مزور.
ناصرخسرو.
مشک باشد لفظ و معنی بوی او
مشک بی بو ای پسر خاکستر است .
ناصرخسرو.
مشک نادانان مبوی و خمر نادانان مخور
کاندر این عالم ز جاهل عطری و خمار نیست .
ناصرخسرو.
خوشبوی هست آنکه همی از وی
خاک سیاه مشک شود ما را.
ناصرخسرو.
به کافور عزلت خنک شد دل من
سزد گر ز مشک کسی شم ندارم .
خاقانی .
آهو از سنبل تتار چرید
نه به مشک است زنده نام تتار.
خاقانی .
خاک پای و خط دستت گهر و مشک منند
با چنین مشک و گهر عشق ز سر درگیرم .
خاقانی .
باد گو رقص بر عبیر کند
سبزه را مشک در حریر کند.
نظامی (هفت پیکر چ وحید ص 15).
از شتر بارهای پر زر خشک
وز گرانمایه های گوهر مشک .
نظامی .
بند سر نافه گرچه خشک است
بوی خوش او گوای مشک است .
نظامی .
برده رونق به تیزبازاری
تار زلفش ز مشک تاتاری .
نظامی .
مشک را حق بیهده خوش دم نکرد
بهر شم کرد از پی اخشم نکرد.
مولوی .
ورنه مشک و پشک پیش اخشمی
هر دو یکسان است چون نبود شمی .
مولوی .
ز خارت گل آورد و از نافه مشک
زر از کان و برگ تر از چوب خشک .
سعدی .
عود میسوزندیا گل میدمد در بوستان
دوستان یا کاروان مشک تاتار آمده ست .
سعدی .
فضل و هنر ضایع است تا ننمایند
عود بر آتش نهند و مشک بسایند.
سعدی .
هم بباید سخن بگفت آخر
مشک را چون توان نهفت آخر؟
اوحدی .
خاک از ایشان چگونه مشک شود
گر به دریا روند خشک شود.
اوحدی .
-
طراز مشک ؛ کنایه از خط تازه دمیده
: ماه ترکستان طراز مشک بر دیبا کشید
مشک و دیبا را به قدر و قیمت اعلا کشید.
عثمان مختاری (دیوان چ همائی ص 77).
-
مشک اذفر ؛ بهترین اقسام مشک . (ناظم الاطباء). مشک تیزی بود. (زمخشری ). و رجوع به اذفر شود.
-
مشک به ختن بردن ؛ کار نابجا کردن .
-
مشک تبت ؛ مشکی که از تبت می آورند. (ناظم الاطباء). مسعودی آرد: در بلاد تبت آهوی مشک تبتی است که از چینی بهتر است از دو جهت یکی آنکه آهوی تبتی ... گیاهان خوشبوی را می چرد و آهوان چینی علف خشک می خورند. دیگر آنکه مردم تبت مشک را از نافه بیرون نمی کنند، لیکن چینیان آن را از نافه بیرون آورند و خون و دیگر چیزها بدان آمیزند... نیکوترین و خوشبوترین مشک آن است که هنگامی از آهو بیفتد که نیک رسیده باشد.
-
مشک تتاری ، مشک تاتاری ؛ مشکی که از تاتارستان می آورند. (ناظم الاطباء). رجوع به مشک شود. (امثال و حکم دهخدا).
-
مشک در آستین نهفتن ؛ به کار محال پرداختن .
-
مشک در شراب کردن ؛ کنایه از بیهوش کردن . (غیاث ) (آنندراج ). کنایه از بیهوش گردانیدن و شدن .(مجموعه ٔ مترادفات ص
72).
-
مشک ده ؛ مشک دهنده
: تریاک ده اوست مشک ده او
چون چشم گوزن و ناف آهو.
خاقانی (از ترجمه ٔ محاسن اصفهان ص 11).
-
مشک را به باد سپردن ؛ نظیر: گوشت و دنبه به گربه و گله به گرگ سپردن است . (از امثال و حکم دهخدا).
-
مشک را کافور کردن ؛ کنایه از پیر شدن و پیر و کهنه . (مجموعه ٔ مترادفات ص
82). موی سیاه را سفید کردن . (آنندراج ).
-
مشک سارا ؛ مشک نفیس و اعلا. (ناظم الاطباء). مشک خالص و بی غش
: بر آن چتر دیبا درم ریختند
ز بر مشک سارا همی بیختند.
فردوسی .
که با زیردستان مدارا کنم
ز خاک سیه مشک سارا کنم .
یزدی (ظفرنامه چ امیرکبیر ص 389).
و رجوع به مشک شود.
-
مشک سوده ؛ مشک ساییده شده
: باد گویی مشک سوده دارد اندر آستین
باغ گویی لعبتان جلوه دارد بر کنار.
فرخی .
-
مشک سیاه ؛ نوعی مشک . مشک خشک شده
: سر زلف پیچان چو مشک سیاه
وز او مشکبو گشته مشکوی شاه .
نظامی .
و رجوع به مشک شود.
-
مشک ناب ؛ مشک خالص و نفیس . (ناظم الاطباء). مشک بی غش .
-
مشک نافه ؛ مشک خالص بی غش . (ناظم الاطباء). مشک خالص را گویند که ازگوزن ختایی به دست آید.
-
مشک نباتی ۞ ؛ روغنی معطر است که از پنیرک سازند. (یادداشت مؤلف ).
-
امثال :
مشک آن است که ببوید نه آنکه عطار بگوید.
مشک داند حکایت عطار . (امثال و حکم دهخدا).
مشک را چون توان نهفت آخر ؟
|| کنایه از موی سیاه محبوب و جز آن
: مرا سال بر پنچه ویک رسید
چو کافور شد مشک و گل ناپدید.
فردوسی .
زمانه زرّ و گل بر روی من ریخت
همان مشکم به کافور اندر آمیخت .
(ویس و رامین ).
دو ارغوان خود از مشک زیر ابر مپوش
دو شنبلید من از لاله زیر ژاله مکن .
عثمان مختاری (دیوان چ همایی ص 578).
ای روی تو همچو مشک و موی تو چو خون
میگویم و می آیمش از عهده برون .
ظهیر فاریابی .
چون مشک گیسوی تو به کافور شد بدل
زین پس مگیر دامن خوبان مشک خط.
ظهیر فاریابی .
-
مشک انداز کردن ؛ کنایه از پراکندن موی
: گهی مرغول جعدش باز کردی
ز شب بر ماه مشک انداز کردی .
نظامی .
-
مشک را کافور کردن ؛ موی سیاه را سفید کردن . (غیاث ) (از آنندراج )(فرهنگ رشیدی ).
-
مشک گل سپر ؛ کنایه از زلف که بر چهره ٔ چون گل افتد
: چه سحرهاست که آن نرگس دژم داند
چه لعبهاست که آن مشک گل سپر دارد.
عثمان مختاری (دیوان چ همایی ص 54).
|| در دو بیت زیر از فردوسی به نظر میرسد که مرکب را با مشک می آمیخته اند، و یا از مشک بجای مرکب استفاده می شده است خوشبوی ساختن نامه را
: بفرمود تا پیش او شد دبیر
بیاورد قرطاس و مشک و عبیر.
فردوسی .
نشستند پس فیلسوفان به هم
گرفتند قرطاس و مشک و قلم .
فردوسی .