خاریدن . [ دَ ] (مص ) ترجمه ٔ جک باشد و ترکی قیچماق گویند. (آنندراج ). خراشیدن و خارش داشتن و خارش نمودن . (ناظم الاطباء). احساسی که بر اثر ناخن یا چیز دیگر کشیدن برجائی بی تابی می آورد. (فرهنگ نظام ). حَک ّ. (منتهی الارب ). جَرش . (اقرب الموارد) (تاج العروس ) (منتهی الارب ) (المنجد). صاحب فرهنگ شعوری مصدر ترکی این لغت را قاشمیق ضبط کرده است . (فرهنگ شعوری ج
1 ص
373)
: گاو ز ماهی فروجهد گه رزمت
گر تو زمین را ز نوک تیر بخاری .
فرخی .
زآن همی نالد کز درد شکم با الم است
سر او نه بکنار و شکمش نرم بخار.
منوچهری (دیوان چ دبیرسیاقی ص 195)
با من همی چخی تو واگه نئی که خیره
دنبال ببر خائی چنگال شیر خاری .
منوچهری .
خاریست درشت همت جاهل
کو چشم وفا و مردمی خارد.
ناصرخسرو.
اکنون چو ز مشکلی بپرسی
سر لاجرم و زنخ بخارم .
ناصرخسرو.
مثل است اینکه چو موشان همه بیکار بمانند
دنه شان گیرد و آیند و سر گربه بخارند.
ناصرخسرو.
هنگام عدالت بخار خارد
مر دیده ٔ بدخواه را خیالم .
ناصرخسرو.
مرغ چو در دام بر چنه طمع افکند
بخت بد آنگاه خاردش رگ بسمل .
ناصرخسرو.
راضیم گرچه هول دیدارش
دیده ٔ من بخار می خارد.
مسعود.
چشمم ز بس که گریم همچون رخ تذرو
پشتم ز بس که خارم چون سینه ٔ عقاب .
مسعودسعد.
عشق هر محنتی بروی آرد
مکن ای دل گرت نمی خارد.
انوری (دیوان چ مدرس رضوی ص 800).
دست پیاله بگیر قد قنینه بپیچ
گوش چغانه بمال سینه ٔ بر بط بخار.
خاقانی .
چو خاریدند خاک از سنگ خارا
پدید آمد یکی طاق آشکارا.
نظامی .
من گفتم و دل جواب میداد
خاریدم و چشمه آب می داد.
نظامی .
مرا چون کرگدن سینه چه خاری
بیاد فیل هندستان چه آری .
نظامی .
به غم خوارگی جز سر انگشت من
نخارد کس اندر جهان پشت من .
سعدی .
-
امثال :
کس نخارد پشت من جز ناخن انگشت من . رجوع به امثال و حکم دهخدا ج
3 ص
1205 شود.
آنْچْت ْ نخارد مخار . رجوع به امثال و حکم دهخدا ج
1ص
48 شود.
|| ستردن دلاک شوخ را بمالش با کیسه یا لیف از تن
: گرماوه بان را در اثنای خاریدن دست برآن عضو آمد. (سندبادنامه ).
-
در سینه خاریدن ؛ در دل اثر گذاشتن منه : ماحک فی صدری . (اقرب الموارد).
-
سر خاریدن ؛ خاریدن سر. حک رأس
: چون دل نبود طرب چه جوید
چون ناخن نیست سر چه خارد.
خاقانی .
- || کنایه از کمترین و کوچکترین کار خود انجام دادن است
: من از خون جگر باریدن خویش
نپردازم به سر خاریدن خویش .
نظامی .
سرم میخارد و پروا ندارم
که در عشقش سر خود را بخارم .
نظامی .
- || درنگ کردن
: بدو گفت شادان زی و نوش خور
بیارش مخار اندرین کار سر.
فردوسی .
چنین گفت پیران به لشکر که هین
مخارید سرها ابر پشت زین .
فردوسی .
شب و روز بهرام پیش پدر
همی از پرستش نخارید سر.
فردوسی .
بدریای قلزم بجوش آرد آب
نخارد سر از کین افراسیاب .
فردوسی .
بدستان بگو آنچه دیدی ز کار
بگویش که از آمدن سر مخار.
فردوسی .
گر من از عهدت بگردم ناجوانمردم نه مردم
عاشق صادق نباشد کز ملامت سر بخارد.
سعدی .
-
کام خاریدن ؛ کنایه از میل کردن واراده نمودن بچیزی باشد. (برهان قاطع)
: گرانمایگان پاسخ آراستند
همه یکسر از جای برخاستند
ز رستم چرا بیم داری همی
چنین کام دشمن چه خاری همی .
فردوسی .
که بامردمی کام کژی مخار.
فردوسی .
پسر چون کند با پدر کارزار
بدین آرزو کام دشمن بخار.
فردوسی .
-
کام شیر خاریدن ؛ شیر را تحریک و اغوا کردن به اذیت و آزار
: تو این را چنین خرد کاری مدار
چو چیره شدی کام شیران مخار.
فردوسی .
-
وقت سرخاریدن نداشتن ؛ مجال نداشتن .